نەزانین و بەهانەكانی
پێشەكی: بۆچی ئەم باسە وا موناقەشەی لەسەرە؟
نەزانین و بەهانەی نەزانین لەو بابەتانەن كە لە رابوونی موسوڵمانانی ئەمڕۆدا موناقەشەیەكی زۆری لەسەرە. چونكە ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە مەسەلەی تەكفـیر(بە كافردانان) وچوارچێوەو رێسایەوە هەیە، لەگەڵ بڵاو بوونەوەی كتێبەكانی سەیید قوتبی رەحمەتی و كتێبی زانایانی بانگەوازی نەجدو باس كردنی پێچەوانەكانی ئیسلامدا زیاتر پەرەی دەسەند. هەندێك كەس ئەو ئەحكامی كوفرانەی لەم كتێبانەدا باس كراون، بێ ئەوەی گوێ بداتە هەبوونی بەربەستی تری شەرعی بۆ دەرنەچوونی حوكمەكە ـ دەیكردنە حوكمی شەرعی وحوكمی كافربوونی كەسانی دیاری كراوی پێ دەدان، هەندێكی تریش دەیووت دەبێ پێش دەركردنی حوكمی شەرعی تەكفـیری كەسانی دیاری كراو حسێب بۆ ئەو بەربەستە شەرعیانە _وەكو بەهانەی نەزانین_ یان بۆ بكرێت.
هەر لایەنەش دەكەوتە نووسینی لێكۆڵینەوەو توێژینەوەو نووسینی باسی شەرعی و هەوڵی دەدا بە دۆزینەوەو هێنانەوەی بەڵگەی قورئان وحەدیس وبۆچوون وفەتوای زانایان وشەرعناسان دیدو بۆچوونەكەی خۆی پشتڕاستركات.. هەندێك لەم باس ولێكۆڵینەوانە بە تەواوی دژی یەك بوون، تەواو پێچەوانەی یەك دەوەستانەوە، جاری وا هەبوو نوسەرانی هەردوولا رای دژبەیەكیان لە یەك زاناوە وەردەگرت !
ئەوی ئەم دوو لایەنەی دەخستە پێچەوانەی یەكـترییەوە خراپ بەكارهێنانی بەڵگە شەرعیەكانیان بوو، یان بۆچوونی زاناو شەرعناسانیان وا دێنایەوە كە وەكو دژبەیەك دیار بن! لە كاتێكدا كە بەڵگەو بۆچوونی هەردوولایان دەگـێڕیتەوە سەر ئەسڵەكەی خۆیان، یان بۆ ئاڕاستەو مانای هاوبەشی خۆیان دەبینیت رێكن ولەگەڵ یەكتریدا گونجاون. ئەمە حەقیقەتی مەسەلەكەیە، ئەگینا بەڕاستی لە بێ رێز كردنی زانایانی سەلەف و شەرعناسانی ئوممەتە گەر وا گومانیان پێ ببرێت كە لەم باسە نەكۆڵیونەتەوە یان بە تێروتەسەلی تاوتوێیان نەكردووە یان بە كاڵ و كرچـی بەجێیان هێشتووە ! جا ئێمە لێرەدا ان شاء اللە هەوڵ دەدەین ئەو ئاڕاستە هاوبەشانە یان ئەو مانا هاوبەشانە بخەینەوە روو كە دەقە شەرعیەكان و فەتواو بۆچوونی زانایان ئاماژەیان پێ كردووە.
حەز دەكەم ئەوە روون كەمەوە كە بەڕاستی بۆیە وویستم ئاوا بە دورودرێژی لەسەر ئەم بابەتی تەكفیرە بنووسم چونكە دیتم لەم سەردەمەماندا خەڵكانێكی زۆر لە ئەهلی ئیسلامی بێ گوێ دان و بایەخ پێدان و بێ سڵ كردنەوەو ترسان لە سزا دەكەونە گوناحی موكەففیری واوە كە پێیان لە دینەكە دادەماڵرێن، هۆی زۆریشی دەگەڕێتەوە بۆ لادانی شەریعەتەكەی خوا لە داوەری كردنی خەڵكی و چەسپاندنی یاسا كە پاشگەزبوونەوە لە دین بە تاوان دانانێت و سزاشی نادات، لەبەر ئەمەیە پاشگەز بوونەوە لە ناو موسوڵماناندا ئاوا تەشەنەی كردووە، ئەوی مەترسی تەشەنە كردنی ئەم تاوانەی لێ نیشتووەو بە خەمیەوەتی ئەو كەسانەن كە خوای گەورە رێزی لێ ناون و زانیاریەكی لەو بارەوە پێ بەخشیوون و توانای ناسینەوەی هۆی بە كافر بوونیان لا رۆشن بۆتەوە، ئینجا كەوتوونەتە باس كردنی گرنگی رەچاوكردنی هەبوونی بەربەستەكانی تەكفـیر لە ناو خەڵكیدا( بەهانەی نەزانینیش لەو بەربەستە شەرعیانەیە) لەبەر ئەم هۆیانەیە كە ئەو موناقەشەو باس و خواس و راجوێییە ئاوا زۆر لەسەر ئەم بابەتی تەكفیرە پەیدابووە.
زانایانی سەلەف ئەوەندەیان ئیختیلافات لەسەر ئەم بابەتە لە نێواندا نەبوو، چونكە ئەو زەمانە هەموویان لە ژێر سایەی حوكمی ئیسلام و لە دارالاسلامدا بوون، حوكم دەركردنیش لەسەر كافر بوونی كەسێك ئەركی سەرشانی قازی شەرع بوو، هەر كهسێك گوفتارێكی كوفرانە یان كردارێكی كوفرانەی بنواندایە دەیانهێنایە لای قازی وئەو حوكمی دەدا. ئەو كاتەش مەرجەكانی حوكمی تەكفـیرو هەبوون و نەبوونی بەربەستی شەرعی دەگەڕایەوە سەر ئیجتیهادی قازی، ئیدی ئەگەر ئەو نەزانینی كابرای دیاری كراوی بە بەهانە حسێب بكردایە یان حسێب نەكردایە هەر ئەو حوكمەكەی دەردەكرد،خەڵكی تر بۆیان نەبوو تەدەخول بكەنە كاریەوە.
باسەكەی ئێمە لەسەر بابەتی نەزاین و بەهانەی نەزانین لـێرەدا لە دوو توێی چوار بەشدا دەبێت ان شاء اللە، كە هەر بەشێكیش چەندین ئاڵقەن و بەشەكان ئەمانەن:
1ـ بەشی یەكەم: پێناسەی نەزانین و روون كردنەوەی كاریگەری نەزانین لەسەر موكەللـەف( ئەو كەسەی ئەركی شەرعی دەكەوێتە سەر).
2ـ بەشی دووەم: ئەو بەڵگە خواییەی ئەركی شەرعی پێ فەرز دەبێت.
3ـ بەشی سێیەم: چۆنیەتی روون كردنەوەی بەڵگەو هەنجەتی پەیامی خوایی لە لایەن ئەو كەسەوە كە بەو كارە هەڵدەستێت.
4ـ بەشی چوارەم: چۆنیەتی روون كردنەوەی بەڵگەو هەنجەتی پەیامی خوایی لە لایەن ئەو كەسەوە كە بۆی روون دەكرێتەوە.
بەشی یەكەم
پێناسەی نەزانین و روون كردنەوەی كاریگەری نەزانین لەسەر موكەللـەف
( ئەو كەسەی ئەركی شەرعی دەكەوێتە سەر).
لێرەدا پێنج مەسەلە هەیە:
1ـ پێناسەی نەزانین. 2ـ پێناسەی بەهانە.
3ـ كاریگەری نەزانین لەسەر شیاویی موكەللـەف.
4ـ نەزانین وەك بەربەستێكی رێی دەركردنی حوكمی شەرع.
5ـ نەزانین وەك بەربەستێكی رێی دەركردنی حوكمی تەكفیر.
*****
مەسەلەی یەكەم: پێناسەی نەزانین
1ـ نەزانین: ( نەبوونی زانیاریە دەربارەی شتێك كە هەبوونی دەبێتە مایەی زانایی بەو شتە).
نەزانینیش لەم باسەی ئێمەدا بریتییە لە:( نەبوونی زانیاری دەربارەی ئەحكامە شەرعیەكان و پەی نەبردن بە هۆكارەكانی).
2ـ نەزانین دوو جۆرە:
( أ) نەزانیـنی سادە: ( بریتیە لە نەزانیـنی شتێك هەر لە بنج و بنەوانیەوە) وەكو ئەوەی یەكێك هەر لە سەرەتاوە باسی پێغەمبەری صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ نەبیستبێت.
( ب) نەزانینی ئاوێتە:( بریتیە لە زانیـنی شتێك بە پێچەوانەی حەقیقەتی ئەو شتە خۆی) وەكو یەكێك بە پێغەمبەر صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بڵێت درۆزنە.
3ـ نەزانین هەر وەكو كە پەیوەندی بە زانیاریەوە هەیە، پەیوەندی بە كردەوەشەوە هەیە.
ئیبنوتەیمیە رحمەاللە دەفەرموێ:( ووشەی جەهل( نەزانین) بۆ نەبوونی زانیاری دانراوە، هەروەها مانای ئەوەش دەگەێنێت كە كار بە پێی زانیاریەكە نەكرێت.) مجموع الفتاوی ب7/ل935.
ئیبنول قەییم رحمەاللە دەفەرموێ:( قەتادە فەرموویەتی:( یاوەرانی محمد صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لەسەر ئەوە كۆ بوون كە هەر كەسێك سەرپێچی فەرمانی خوای كردبێت نەزان بووە) ئەمەش مەبەست لەوە نییە كە نەیزانیووە كە گوناحەو نابێت، چونكە ئەگەر نەیزانی سەرپێچیەو تاوانە سزا نادرێت پـێی، خۆ سزا نە لە دنیاداو نە لە رۆژی دواییدا لەسەر ئەو كەسە نابێت كە نازانێت حەرامە، دەی خۆ هەر تاوان كردنەكە نەزانینە، با بكەرەكەشی زانیبێـتی كە حەرامە، لەبەر ئەوەی تاوان كردن یان بە هۆی كزو لاوازیی و نوقسانی شارەزایی و پەی پێ نەبردنەوەیە، ئەمەش نەزانینە، بە ناوی هۆیەكەیەوە پێی ووتراوە نەزانین، یان لەبەر ئەوەیە كە بكەرەكە وا لە ئاست و خانەی نەزاناندا).
نەزانیـنی كار پێ كردنیش( بریتیە لە ئەنجامدانی شتێك بە پێچەوانەی ئەوەوە كە دەبوو بكرێت، جا ئیدی قەناعەتی بكەرەكە ـ كە پـێی وابووە دەبوایە وا ئەنجامی بدا ـ راست بێت یان چەوت).
ئەو كەسەی كارێك ئەنجام دەدات بە پێچەوانەی ئەوەوە كە دەبوو بكرێت، مادام باوەڕەكەی ساغ و سەلیم بێت، ئەوە موسوڵمانی تاوانبارە. ئەمەیە مانای ئەو جەهلەی لەو ئایەتەدا هاتووە كە دەفەرموێ:( كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَن عَمِلَ مِنكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ)الانعام/54 واتە پەروەردگارتان رەحمەت و بەزەیی لەسەر خۆی دیاری كردووە كە ئەگەر هەر كەسێكتان بە نەزانی خراپەیەك بكات پاشان تۆبەی لێ بكات و لێی پەشیمان ببێتەوە و بكەوێتەوە چاكسازی، دەی سا خوا غەفورو رەحیمە واتە لێبوردەو بەبەزەیی دەبێت بەرامبەری.. یان كە دەفەرموێ:( وَإِلاَّ تَصْرِفْ عَـنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَأَكُن مِّنَ الْجَاهِلِينَ) یوسف/33 واتە: خوایە ئەگەر جەنابت مەكریانم لێ دوور نەخەیتەوە دەكەومە بەردەستیان و دەچمە ریزی نەزانانەوە. یان كە دەفەرموێ: (قَالَ هَلْ عَلِمْتُم مَّا فَعَلْتُم بِيُوسُفَ وَأَخِيهِ إِذْ أَنتُمْ جَاهِلُونَ) یوسف 89 واتە: مەگەر بیرتان نەماوە چیتان بە یوسف و براكەی كرد ئەو كاتی كە نەزان بوون ؟ هەروەها ئایەتی:( إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوَءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِن قَرِيبٍ فَأُوْلَـئِكَ يَتُوبُ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللّهُ عَلِيماً حَكِيماً) النساء/17 واتە: ئەو تۆبەیەی كە خوای گەورە قبووڵی دەكات تۆبەی ئەو كەسانەیە كە بە نەزانین دەكەونە خراپەوەو پاشان بە زووترین كات تۆبە دەكەن، خوای گەورە تۆبەی ئائەوانە وەردەگرێت، بەڕاستی خوای گەورە زانایەو كاری لەجێی خۆیدایەتی.
ئەمما ئەو كەسەی كارێك بە پێچەوانەی ئەوەوە ئەنجام دەدات كە دەبوایە بكرایە، مادام باوەڕی نیە یان لە جێی خۆیدا نییە، ئەوە كافرە، ئەوەشە مانای ئەو جەهلەی كە لەم ئایەتەدا هاتووە:( قُلْ أَفَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجَاهِلُونَ) الزمر/46 واتە: بڵێ چما هەی نەزانینە( نەفامینە) فەرمانی ئەوەم پێ دەكەن كە غەیری خوا گەورە بپەرستم ؟!
4ـ نەزاین لە زۆربەی بەكارهێنانیدا بۆ قسە پێ ووتن و سوكایەتییە، وەكو ئەو دەقانەی پێشوو، جاری وا هەیە بۆ پناسەی حاڵەتە وەك خوای گەورە دەفەرموێ:( يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاء مِنَ التَّعَفُّفِ)البقرة/ 273 واتە: ئەو هەژارانەی كە ئەوەندە خۆگرو كەتومن، نەزان وا دەزانێت دەوڵەمەندن. جەهل لەم ئایەتەدا بە مانای نەناسینە كە یەعنی نەبوونی شارەزایی لە حاڵی ئەو كەسانە.
5ـ هیچ پەیوەندیەكی هاومانایی لە نێوان نەزانین و نەخوێندەوای( الجهل والامیە) دا نییە.
پێشتر پێناسەی نەزانین( جەهل) كرا.
ئەمما نەخوێندەواریی: نەخوێندەوار كە بە عەرەبی پێی دەوترێت( الامی) ئەو كەسەیە كە نە دەخوێنێتەوەو نەدەشنوسێت، بۆیە پـێی ووتراوە( أمِّی) چونكە وەكو ئەو زەمانە وایە كە لە دایكی بووە، ئەو كاتەی كە هیچی نەدەزانی ! خوای گەورە لە وەسفی پێغەمبەری نازداردا دەفەرموێ:( الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّـبِيَّ الأُمِّيَّ) الاعراف/157 واتە ئەوانەی شوێن پێغەمبەرە نەخوێندەوارەكە دەكەون.. ئینحا لە پێناسەی نەخوێندەوارێتیەكەیدا دەفەرموێ:( وَمَا كُنتَ تَتْلُو مِن قَبْلِهِ مِن كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ) العنكبوت/48 واتە: تۆ پێش ئەو هیچ كتێبی ترت نەدەووتەوەو بە دەستیشت نەتدەنووسی. كەوابوو نەخوێندەوار ئەو كەسەیە كە نەدەخوێنێتەوەو نەدەشوسێت.
هیچ پەیوەندیەك لە نێوان نەزانین و نەخوێندەواریدا نییە، خۆ زۆرینەی یاوەرانی پێغەمبەر صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ نەخوێندەوار بوون، نووسین لە ناویاندا دەگمەن بوو، بەڵام خۆ ئاشكرایە كە هەر ئەوان لەگەڵ ئەوەشدا زاناترینی ئوممەتیشن.
بەڵام لەبەر ئەوەی نووسین و خوێندنەوە لە گەورەترین شێوازی فێربوونن، نەزانین لە ریزی نەخوێندەواراندا زۆرترە..
لێرەدا ئەوە بـیر دەخەمەوە كە نەخوێندەواری پێغەمبەر صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ یەكێكە لە موعجیزەكانی، چونكە لەگەڵ ئەوەشدایە كە پەی بەو هەموو زانستی و زانیاریانە بردووە، ئەو هەموو شارەزاییەی هەبووە، بۆیە نەخوێندەواری لە غەیری ئەودا نوقسانییە، القاضی عیاض رحمه الله لە كتێبەكەیدا( الشفا فی حقوق صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) باش ئەمەی روون كردۆتەوە.
سەرچاوەكان:
- لسان العرب / ابن منظور ، مادة ( جهل ) ب11 ل 129ـ130 دار صادر .
- المفردات في غريب القرآن / الراغب الأصفهاني ، مادة ( جهل ) .
- المعجم الوسيط / مجمع اللغة العربية ب1/ 143ـ144 .
- الإحكام في أصول الأحكام / ابن حزم 1 / 46 .
- الموسوعة الفقهية / اعداد وزارة الاوقاف بالكويت ب4 ل 230 ذات السلاسل 140ك .
- شرح التلويح على متن التنقيح / التفتازاني 2 / 180 مكتبة محمد صبيح .