( السنن القولیة)
١- قورئان خوێندنی دوای سوره‌تی فاتیحه: به كۆڕای شه‌رعناسان سووننه‌ته دوای خوێندنی سوره‌تی فاتیحه له ركاتی یه‌كه‌م و دووه‌می نوێژدا سوره‌تێكی تر (یان چه‌ندین ئایه‌ت له سوره‌تێكی تر) بخوێندرێت :
- سه‌یدنا ئه‌بو قه‌تاده خوا لێی رازی بێت ده‌گێڕێته‌وه: (كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَقْرَأُ فِي الرَّكْعَتَينِ الأوُلَيَينِ مِنْ الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَسُورِةٍ وَيُسَمِّعُنَا الآيَةَ أحْيَانَاً، وَيَقْرَأُ فِي الرَّكْعَتَينِ الأخِيرَتَينِ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ)[1] واته : پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ له ركاتی یه‌كه‌م و دووه‌می نوێژی نیوه‌ڕۆو عه‌سردا سوره‌تی فاتیحه‌و سوره‌تێكی تری ده‌خوێند، جاری وا هه‌بوو ده‌نگی به‌رز ده‌كرده‌وه تا بیبیستین، له دوو ركاته‌كه‌ی دواییشدا هه‌ر سوره‌تی فاتیحه‌كه‌ی ده‌خوێند ..
- هه‌ندێك شه‌رعناسی تر لایه‌نگیری ئه‌وه‌ن كه له ركاتی سێیه‌م و چواره‌میشدا خوێندنی سوره‌تێك له دوای خوێندنی فاتیحه جائیزه.. بەڵام له دوو ركاتی یه‌كه‌میاندا زیاتر له دوو ركاتی سێیه‌م و چواره‌میان ده‌خوێنێت :
- سه‌یدنا ئه‌بو سه‌عیدی خودری خوا لێی رازی بێت ده‌فه‌رموێ: ( كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَقْرَأُ فِي صَلاةِ الظُّهْرِ فِي الرَّكْعَتَينِ الأوُلَيَينِ فِي كُلِّ رَكْعَةٍ قَدْرَ ثَلاثِينَ آيَةٍ وَفي الأُخْرَيَينِ قَدْرَ خَمْسَ عَشْرَةَ آيَة )[2] واته : پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ له دوو ركاتی یه‌كه‌می نوێژی نیوه‌ڕۆدا نزیكه‌ی سی ئایه‌تی ده‌خوێند، له دوو ركاته‌كه‌ی تردا نزیكه‌ی پازده ئایه‌تی ده‌خوێند ..
له سوننه‌ته‌وه دیاره كه قورئان له ركاتی یه‌كه‌م و دووه‌مدا زۆرتر ده‌خوێندرێت وه‌ك له ركاتی سێیه‌م و چواره‌م ..
سووننه‌ته قورئان خوێندنی ناو نوێژه‌كه هێدی و له‌سه‌رخۆ بێت نه‌ك به په‌له‌په‌ل و خێرایی.. چونكه خوای په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێ : (وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلا)[3] واته: قورئان له‌سه‌ره‌خۆ بخوێنه ..
سووننه‌ته وەڵامی هه‌ندێك ئایه‌ت بداته‌وه :
- بۆ نموونه: (سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الأَعْلَى)[4] ده‌ڵێ: سُبْحَانَ الله ..
- له وەڵامی: (أَلَيْسَ ذَلِكَ بِقَادِرٍ عَلَى أَن يُحْيِيَ الْمَوْتَى)[5] دا ده‌ڵێ: (سُبْحَانَكَ فَبَلَى) چونكه به‌ڵگه‌یان له‌سه‌ره ، بەڵام كه له كورده‌وا‌ریدا له وەڵامی : (أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكَمِ الْحَاكِمِينَ)[6] دا ده‌ڵێن : (بَلَى وَاَنَا عَلَى ذَلِكَ من الشَّاهِدِينَ الشَّاكِرِينَ) هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی له‌سه‌ر نیه ئه‌و زیكره‌ی پێ بچه‌سپێت.. یان هه‌ندێك كه‌س له وەڵامی: (فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ)[7] دا ده‌ڵێن: (آمَنَّا بِاللهِ) یان له وەڵامی (إِیَّاكَ نَعْبُدُ وَإِیَّاكَ نَسْتَعِینُ)[8] دا ده‌ڵێن : ( اسْتَعَنْتُ بِاللهِ ) ئه‌مانه هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی شه‌رعییان له‌سه‌ر نیه بۆیه باشتر وایه موسوڵمان نه‌یانڵێت، تا نه‌بێته داهێنه‌ر یان ره‌واج پێده‌ری بیدعه‌یه‌ك ..
٢- زیكره‌كانی ركووع : ئه‌مانه‌ی خواره‌وه له‌و زیكرانه‌ن كه پێغه‌مبه‌ری خوا له ركوعدا ده‌یخوێندن .. دیاره زیكره‌كان و جۆرییان زۆرن، بەڵام ئێمه لێره‌دا هه‌ندێكیان له (أصل صفة صلاة النبي صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ (2/650)) شێخی ئه‌لبانی ره‌حمه‌تیه‌وه نه‌قڵ ده‌كه‌ین، كه له هه‌موو فه‌رمووده‌وان و شه‌رعناسان زیاتر به توێژینه‌وه‌و سه‌لماندنیانه‌وه ماندوو بووه :
١- (سُبْحَانَ رَبِّي الْعَظِيمِ)[9] سێ جار .
٢- (سُبْحَانَ رَبِّي الْعَظِيمِ وَبِحَمْدِهِ) ئه‌مه‌شیان سێ جار .
٣- (سُبّوحٌ ، قُدُّوسٌ ، رَبُّ الملائِكَةِ والرُّوحِ).
٤- (سبحانك اللهم ربنا وبحمدك ، اللهم اغفر لي).
٥- (اللَّهُمَّ لَكَ رَكَعْتُ، وَبِكَ آمَنْتُ، وَلَكَ أَسْلَمْتُ، أَنْتَ رَبَّي، خَشَعَ لَكَ سَمْعِي وَبَصَري، وَمُخِّي وَعَظْمِي وَعَصَبِي، وَمَا اسْتَقَلَّتْ بِهِ قَدَمِي ؛ للهِ رَبِّ العَالَمِينَ).
بزانه كه پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ به‌رهه‌ڵستی یاوه‌رانی ده‌كرد كه قورئان له ركوعیاندا بخوێنن.. بۆیه نابێت له ركووعدا قورئان بخوێندرێت[10] ..
٣- زیكره‌كانی هه‌ستانه‌وه‌ی دوای ركووع و دوای (سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ) :
١- (سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ) واته: خوای گه‌وره ئه‌و كه‌سه‌ی بیست كه ستایشی كرد.. ئینجا كه قامه‌تی راست ده‌كرده‌وه‌و ده‌سره‌وت ده‌یفه‌رموو: (رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ)[11] واته: ده‌ی سا خوایه هه‌موو جۆرێكی سوپاس و ستایش هه‌ر بۆ تۆیه.. یان (اللَّهُمَّ رَبَّنَا وَلَكَ الْحَمْدُ)[12].. ئه‌مه زیكرێكی گه‌وره‌یه‌و جێ بایه‌خی پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بووه‌و زۆر جار یاوه‌رانی له‌سه‌ر هانداوه. ده‌یفه‌رموو : (فَإنَّهُ مَنْ وَافَقَ قَوْلُهُ قَولَ الْمَلائِكَةِ؛ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ)[13] واته: خوێندنی هه‌ر كه‌سێك له‌گه‌ڵ خوێندنی فریشته‌كاندا هاوكات بێته‌وه‌و ببێته مایه‌ی لێخۆشبوونی خوای گه‌وره له هه‌موو ئه‌و گوناحانه‌ی كردووتانن ..
٢- جاری واش هه‌بوو ئه‌م زیكره‌ی به دوایدا ده‌خوێند: (مِلْءَ السَّمَاواتِ ، وَمِلْءَ الأرْضِ ، وَمِلْءَ مَا شِئْتَ مِنْ شَيءٍ بَعْدُ)[14]
٣- یان ئه‌م زیكره: (مِلْءَ السَّمَاوَاتِ، ومِلْءَ الأرضِ، ومِلْءَ ما بَينَهُمَا، ومِلْءَ مَاشِئْتَ مِنْ شَيءٍ بَعْدُ).
٤- جاری وا هه‌بوو له دوای ئه‌مه‌شه‌وه ده‌یفه‌رموو: (مِلْءَ السَّمَاوَاتِ، ومِلْءَ الأرضِ، ومِلْءَ ما بَينَهُمَا، ومِلْءَ مَاشِئْتَ مِنْ شَيءٍ بَعْدُ أهْلُ الثَّنَاءِ وَالمْجَدْ،ِ لامَانِعَ لِمَا أَعْطَيْتَ، وَلا مُعْطِيَ لِمَا مَنَعْتَ، ولا يَنْفَعُ ذَا الجَدِّ مِنْكَ الجَدُّ).
٥- جارێكیان كه پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ له نوێژه‌كه‌دا فه‌رمووی: (سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ) یاوه‌رێك له ناو نوێژه‌كه‌دا فه‌رمووی : (رَبَّنَا وَلَكَ الْحَمْدُ؛ حَمْدَاً كَثِيرَاً طيِّبَاً مُبَارَكَاً فِيهِ، مُبَارَكَاً عَلَيهِ؛ كَمَا يُحِبُّ رَبُّنَا وَيَرْضَى) كه له نوێژه‌كه بوونه‌وه پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ پرسی: ئه‌وه پێش ئێستا کێ ئه‌وه‌ی ووت؟ كابرا فه‌رمووی: من ، ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا.. پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فه‌رمووی: (لَقَدْ رَأَيْتُ بِضْعَةً وَثَلاثِينَ مَلَكَاً يَبْتَدِرُوْنَها؛ أيُّهُمْ يَكْتُبُهَا أَوَّلَاً) واته: سیو قسوور فریشته‌م بینی له‌ناو خۆیاندا كێبڕكێییان بوو كه كامیان ده‌سپێشخه‌ر بێت و یه‌كه‌مین كه‌س تۆماری كات ..
٤- زیكره‌كانی سوجده : كه به یه‌كێك له‌مانه‌ی خواره‌وه دێته دی، كه له كتێبه ده‌گمه‌نه‌كه‌ی شێخی ئه‌لبانی ره‌حمه‌تیه‌وه نه‌قڵیان ده‌كه‌م[15] :
١- (سُبْحَانَ رَبِّي الْأعْلَى) سێ جار..
٢- (سُبْحَانَ رَبِّي الْأعْلَى وَبِحَمْدِهِ) سێ جار
٣- (سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ، رَبُّ الْمَلائِكَةِ والرُّوحِ) .
٤-(سبحانك اللهم ربنا وبحمدك، اللهم اغفر لي) .
٥- (اللُّهُمَّ لَكَ سَجَدْتُ؛ وَبِكَ آمَنْتُ، وَلَكَ أسْلَمْتُ، وَأنْتَ رَبِّي، سَجَدَ وَجْهِي لِلَّذي خَلَقَهُ وَصَوَّرَهُ، فَأَحْسَنَ صُوَرَهُ، وَشَقَّ سَمْعَهُ وَبَصَرَهُ فَتَبَارَكَ اللهُ أَحْسَنَ الْخَالِقِينَ).
٦- (اللَّهُمَّ اجْعَلْ فِي قَلْبِي نُورَاً، وَفِي لِسَانِي نُوراً، واجْعَلْ في سَمعِي نُوراً، واجْعَلْ في بَصَرِي نُوراً، واجعلْ مِنْ تَحْتِي نُوراً، واجْعَلْ مِنْ فَوقِي نُوراً، وعَن يَمينِي نُورَاً، وَعَنْ يَسَارِي نُورَاً، وَاجْعَلْ أمَامِي نُورَاً، واجْعَلْ خَلْفِي نُورَاً، وَاجْعَلْ في نَفْسِي نُورَاً، وَأعْظِمْ لِي نُوراً) .
٧- (اللُّهُمَّ إنِّي أعُوذُ بِرِضَاكَ مِنْ سَخَطِكَ، وَأَعُوذُ بِمُعَافَاتِكَ مِنْ عُقُوبَتِكَ، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْكَ، لا أُحْصِي ثَنَاءً عَلَيكَ، أَنْتَ كَمَا أَثْنَيتَ عَلَى نَفْسِكَ) .
٨- هەروەها : (اللُّهُمَّ اغْفِرْ لِي ذَنْبِي كُلَّهُ، دِقَّهُ وَ جِلَّهُ، وَأولَهُ آخِرَهُ، وَ عَلانِيَّتَهُ وَ سِرَّهُ)[16].
٥- دوعای نێوانی سوجده‌كان : ئیمامی نه‌وه‌وی ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت ده‌فه‌رموێ[17] : ئه‌وه سه‌لمێنراوه كه پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ هه‌ندێ جار یه‌كێك له‌م حه‌وت زیكرانه‌ی تێدا ده‌خوێند، ئێمه دوانیان دێنینه‌وه :
١- (رَبِّ اغْفِرْ لِي، رَبِّ اغْفِرْ لِي)[18] .
٢- (اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي، وَارْحَمْنِي، وَاجْبُرْنِي، وِارْفَعْنِي، وَاهْدِنِي، وِعِافِنِي، وِارْزُقْنِي)[19]
٦- سەڵاواتدانی ناو ته‌حیات : وه‌كو :
١- (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى محمدٍ، وعَلَى آلِ محمدٍ؛ كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إبْرَاهيمَ وعَلَى آلِ إبْرَاهيمَ، إنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ. اللَّهُمَّ بَارَكَ عَلَى محمدٍ، وعَلَى آلِ محمدٍ؛ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إبراهيمَ ، وَعَلَى آلِ إبْراهيمَ، إنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ)[20] .
٢- (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى محمدٍ، وَعَلَى آلِ محمدٍ، وَبَارِكْ عَلَى محمدٍ، وَعَلَى آلِ محمدٍ؛ كَمَا صَلَّيْتَ وَ بَارَكْتَ عَلَى إبراهيمَ، وآلِ إبراهيمَ، إنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ)[21] .
٧- دوعای دوای ته‌حیاتی ئه‌خیر :
١- به‌م دوعایه ده‌ست پێ ده‌كه‌م كه نیوه‌ی نوێژخوێنانی كورد ده‌یخوێنن و الحمدلله سه‌نه‌ده‌كه‌ی ته‌واوه :
- (اللَّهُمَّ حَاسِبْنِي حِسَابَاً يَسِيرَاً)[22]
٢- زۆر جار پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ یاوه‌رانی فێری دوعای تایبه‌ت ده‌كرد، له‌وانه ئه‌م دوعایه‌ی دوای ته‌حیاتی نوێژه كه ئیبنوعه‌بباس خوا لێی رازی بێت ده‌فه‌رموێ: وه‌كو سوره‌تێكی قورئان فێری یاوه‌رانی ده‌كرد[23] كه ده‌فه‌رموێ :
- (اللَّهُمَّ إِنِّي أعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ جَهَنَّمَ، وَمِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، وَمِنْ فِتْنَةِ الْمَحْيَا والْمَمَاتِ، وَمِنْ شَرِّ فِتْنَةِ الْمَسِيحِ الدَّجَّالِ)[24].دوای ئه‌مه دوعای تر بۆ خۆت ده‌كه‌یت ..
٣- سه‌یدنا ئه‌بوبه‌كری سددیقشی فێر كرد خوا لێی رازی بێت كه له دوای كۆتایی ته‌حیات ئه‌م دوعایه بخوێنێت :
- (اللَّهُمَّ إنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي ظُلْمَاً كَثِيرَاً، وَلا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إلَّا أنْتَ؛ فَاغْفِرْ لِي مَغْفِرَةً مِنْ عِنْدِكَ، وَارْحَمْنِي إنَّكَ أنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ)
- (اللَّهُمَّ بِعلْمِكَ الْغَيبِ، وَقُدْرَتِكَ عَلَى الخَلْقِ؛ أَحْيِنِي مَا عَلِمْتَ الحياةَ خَيراً لِي، وَتَوَفَّني إذَا كَانَتِ الوَفَاةُ خَيراً لي. اللُّهُمَّ وأسَألُكَ خَشْيَتَكَ في الْغَيبِ والشَّهادَةِ، وَأسألُكَ كَلِمَةَ الحَقِّ وَالعَدْلِ في الغَضَبِ والرِّضَى، وأسألُكَ الْقَصْدَ في الْفَقْرِ وَالْغِنَى، وَأسألُكَ نَعِيمَاً لا يَبِيدُ، وأسْألُكَ قُرَّةَ عَينٍ لا تَنْفَدُ و لا تَنْقَطِعُ، وأسألُكَ
الرِّضَى بَعدَ الْقَضَاءِ، وَأسألُكَ بَرْدَ الْعَيشِ بَعْدَ الْمَوتِ، وأسْألُكَ لَذَّةَ النَّظَرِ إلَى وَجْهِكَ، وَأسألُكَ الشَّوقَ إلَى لِقَائِكَ؛ فِي غَيرِ ضَرَّاءَ مُضِرَّةٍ، ولا فِتْنَةٍ مُضِلَّةٍ. اللَّهُمَّ زَيِّنَّا بِزِينَةِ الإيمانِ واجْعَلْنَا هُدَاةً مُهْتَدينَ)[25]
٨- سه‌لامدانه‌وه‌ی دووه‌م (به لای چه‌پدا) : واته ووتنی ( السلام علیكم ورحمه الله): سه‌یدنا عامری كوڕی سه‌عد له باوكیه‌وه خوا لێیان رازی بێت ده‌گێڕێته‌وه كه فه‌رموویه‌تی: پێغه‌مبه‌ری خوام صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ده‌بینی به لای راستیدا لای ده‌كرده‌وه‌و سه‌لامی ده‌كرد، پاشان به لای چه‌پیدا لای ده‌كرده‌وه‌و سه‌لامی ده‌كرد، له پشته‌وه سپێتی روومه‌تیم ده‌بینی[26] ..
سه‌لام دانه‌وه‌ی یه‌كه‌م بۆ لای شانی راست روكنی نوێژه، بەڵام سه‌لامدانه‌وه‌ی لای چه‌پ سوننه‌ته. عائیشه‌خان خوا لێی رازی بێت ده‌فه‌موێ كه پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: (كَانَ يُسَلِّمُ فِي الصَّلاةِ تَسْلِيمَةً وَاحِدَةً تِلْقَاءَ وَجْهِهِ، يَميلُ الَى الشِّقِّ الأيْمَنِ قَليلاً)[27] .
آ آ آ
[1] بوخارى ( 759 ) ، موسليم ( 421 ) .
[9] شێخی ئەلبانی سێ جارەکەی دەسەلمێنێت و بەڵگەی شەرعناسانی وەکو ئیمامی ئیبنو( کتاب الصلاة/ل١٩١) لاواز دەکاتەوە کە پێیان وایە ئەو زیکرە ژمارەی تایبەتی نەبووە...الالباني: أصل صفة صلاة النبي صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ (2/650).
[10] موسليم(2/48)، ئەبوداوود (2/174) ، نەسائی (1/160) .
[11] بوخاری (2/216)،موسليم(2/8)، نەسائی (1/172) . بوخاری (2/225) ، موسليم (2/17) ، مالك ( 1/111/) ، ئەبوداوود (2/174) ، نەسائی (1/160)
[13] بوخاری (2/225)، موسليم (2/17)، مالك ( 1/111/)، ئەبوداوود (2/174).
[14] موسليم (2/46)، ئەبوعەوانە (2/177)، ئەحمەد ( 4/355) .
[15] الالباني: أصل صفة صلاة النبي صلى الله عليه و سلم (2/761).
[17] النووي : المجموع (3/497) .
[18] ئیبنوماجە (1/290) شێخی ئەلبانی دەفەرموێ: ( هذا الاسناد صحيح، رجاله كلهم ثقات).
[19] ئەبوداوود (1/135)، ترمزي (2/76)، ئیبنوماجە (1/290)، الحاكم (1/262 و 271)، بەيهيقی (2/122) ، و ئيمامی ئەحمەد (1/315 و 371).
[20] بوخاری (6357)، موسليم (406) .
[21] نەسائی (159/47) ، تەحاوی (3/75) ئەلبانی دەفەرموێ : (وهذا إسناد صحيح على شرط مسلم) .
[22] ئيمامي ئەحمەد ( 6/48)، الحاكم (1/255) شێخی ئەلبانی لە (أصل صفة صلاة النبي صلى الله عليه و سلم (3/1008).) دا دەفەرموێ : (هذا إسناد جيد).
[23] موسليم ( 2/94) لە ئيمامی ماليكەوە (1/216) ، ئەبوداوود (1/241) . نەسائی (2/320) ، ترمزی ( 2/263) ، ئيمامي ئەحمەد ( 1/242) .
[24] موسليم (2/93)، ئیبنوماجە (1/294) ، ئەحمەد (2/237) .
[25] نەسائی (1/192)، ئيبنوخوزەيمە: (التوحيد ل9)، الحاكم (1/524) دەرهەقی دەفەرموێ: (صحيح الاسناد) زەهەبيش لايەنگرێتی و ئەلبانيش دەفەرموێ : (وهو كما قالا) ..
[27] ترمزی (295) فەرموشیەتی كەسەنەدەكەی سەحيحە..