ته‌فسیری ئایه‌ته‌كانی رۆژوو
نووسینی: مامۆستا کرێکار
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ * أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ ۚ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۚ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ ۖ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ ۚ وَأَن تَصُومُوا خَيْرٌ لَّكُمْ ۖ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ * شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ۖ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۗ يُرِيدُ اللَّـهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّـهَ عَلَىٰ مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ * وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ ۖ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ * أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَائِكُمْ ۚ هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ ۗ عَلِمَ اللَّـهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتَانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنكُمْ ۖ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّـهُ لَكُمْ ۚ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ۖ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ ۚ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ ۗ تِلْكَ حُدُودُ اللَّـهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّـهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ). الْبَقَرَة /١٨٣-١٨٧
- (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا) ئه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی باوه‌ڕتانهێناوه، كه باوەڕەکەتان قه‌ناعه‌ت دڵ و بڕیاری زمان و پابه‌ندبوونی شه‌رعه، ئه‌م فه‌رمانه‌تان بۆدێت.. دوای هه‌موو بانگكردنێكی وا فه‌رمانی تایبه‌ت دێت. ئیبنومەسعوود خوا لیی رازی بێت دەیفەرموو: هەر کاتێک گوێت لە (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا) بوو، گوێی بۆ هەڵخە، جونکە یان فەرمانێکت بۆ هاتووە کە دەبێت پێوەی پابەند بیت، یان بەرهەڵستییەکەت بۆ هاتووە کە دەبێ خۆتی لێبگریتەوە..
- (كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ) له‌سه‌رتان فه‌رزکراوه ، ئەمیش وەکو جیهادەکە لەسەرتان فه‌رزكراوه: (كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ....)الْبَقَرَة/٢١٦.. موسوڵمانان له‌سه‌ر فه‌رزێتی گرتنی رۆژووی ره‌مه‌زان راجویێ نین.
الصِّيَامُ: رۆژووگرتن (چاووگه)، له‌ئه‌سڵی مانایدا خۆگرتنه‌وه‌و گۆڕینی حاڵه‌تێكی گشتییه بۆ حاڵه‌تێكی تایبه‌ت. وه‌كو ئه‌سڵ قسه‌كردن و دوواندنه، بەڵام كه بێده‌نگبوو، ده‌ڵێن: (صام عن کذا): واتە: خۆی لەو شتە گرتەوە. دەوترێت:(صامت الخیل) واتە: ئەسپەکان لە رۆیشتن خۆیانگرتەوە: مانیانگرت. بۆیه خاتوومه‌ریه‌م سه‌لامی خوای لێبێت فه‌رمووی: (إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمَـٰنِ صَوْمًا فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنسِيًّا)مَرْيَم/٢٦ واته: بڕیارمداوه له‌به‌ر خاتری خوا خۆم له قسه‌كردن بگرمه‌وه‌و تا كۆتایی ئه‌مڕۆ هیچ جۆره قسه‌یه‌ك، له‌گه‌ڵ هیچ كه‌سێكدا ناكه‌م. ئه‌مه بۆ ئه‌و له شه‌ریعه‌تی خۆیاندا شیاوبووه. بەڵام بۆ ئوممه‌تی ئێمه شیاونییه.. سه‌یدنا ئه‌بوبه‌كری سددیق خوا لێی رازی بێت چووه ماڵی ئافره‌تێك له هۆزی ئه‌حمه‌س دیتی بێده‌نگه و قسه‌ناكات، سه‌یدنا ئه‌بوبه‌كر پێی فه‌رموو: ئه‌مه حەڵاڵ نییه، ئه‌مه ره‌فتاری جاهیلییه‌ته...[1] چونكه ده‌یزانی كه پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ رێی پێنه‌داوه. ئیبنوعه‌بباس خوالێیان رازی بێت ده‌گێڕێته‌وه: (أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ رَأَى رَجُلًا قَائِمًا فِي الشَّمْسِ فَقَالَ: مَنْ هَذَا؟ فَقَالُوا : هَذَا أَبُو إسْرَائِيلَ نَذَرَ أَنْ يَقُومَ فِي الشَّمْسِ وَلَا يَسْتَظِلَّ وَلَا يَتَكَلَّمَ وَيَصُومَ. فَقَالَ: مُرُوهُ فَلْيَجْلِسْ وَلْيَسْتَظِلَّ وَلْيَتَكَلَّمْ وَلْيُتِمَّ صَوْمَهُ).[2] واته: پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كابرایه‌كی بینی له‌به‌رخۆر راده‌ستاوه، فه‌رمووی ئه‌مه كێیه؟ عه‌رزیانكرد: ئه‌بوئیسرائیله، نه‌زریكردووه له‌به‌رخۆر راوه‌ستێت و نه‌چێته به‌رسێبه‌رو قسه‌شنه‌كات و به‌رۆژووشبێت.. فه‌رمووی فه‌رمانی پێبده‌ن باداشنیشێت و بشچێته به‌رسێبه‌رو قسه‌شبكات، بەڵام رۆژووه‌كه‌ی ته‌واوكات.. كه‌وابوو وه‌كو ئیمامی ئیبنوته‌یمیه ده‌فه‌رموێ ئه‌م ره‌فتارانه جگه له رۆژووه‌كه‌ی خواپه‌رستی نین و مایه‌ی له خوانزیكبوونه‌وه نین.[3]
_ (كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ) رۆژو له‌سه‌ر ئوممه‌تانی پێشتریش وه‌كو ئەهلی کیتاب _جوله‌كەو دیان_ فه‌رزكرابوو. لە دینەکانی ئەهلی شیرکیشدا _وەکو قیبت و رۆمان و یۆنان، یان مەجووس و هیندۆس و کۆنفۆشیۆسی چین و بودائییشدا_ هەر هەبووەو هەیە.
_ رۆژووگرتنی جولەکەکان: جولەکە دووجۆر رۆژووگرتنیان هەیە:
یەکەم: رۆژووی خورتیی (ئیجباریی) کۆمەڵکارانەیە، چوارڕۆژە، مالم (پیاوانی دینی جوولەکە) لەسەر کەسەکەی دیاریدەکەن:
*. رۆژووگرتنی عاشوورا کە رۆژی دەی موحەڕرەمە، وەکو سوپاسگوزاریی خوای گەورە کە سەیدنا مووسای سەلامی خوای لێ بێت لەدەست فیرعەون قوتارکرد. کە ئێمەش دەیگرین بەڵام لەگەڵ تاسووعادا واتە رۆژی پێش ئەویش.
*ـ رۆژووگرتنی رۆژێک بۆ خوالێخۆشبوونی گوناحی گشتیی، کە پێیدەڵێن (رۆژی لێخۆشبوون).
*ـ رۆژووی ئەو رۆژەی پاشاکەیان، یان سەرۆکەکەیانی تێدا دەمرێت.
*ـ رۆژووگرتنی رۆژێک کە ئەگەری ئەوەیان لابێت کە تووشی کارەساتێک دەبن.
*. رۆژووگرتنی رۆژێک پێش چوونە جەنگەوە دژی دوژمنانیان.
دووەم: رۆژووی سەرپشکانەی تاککەسیی: کە تۆبەکردنە، یان بەئومێدی دوورخستنەوەی زیانە لە رۆژووەوانەکە. هەروەها رۆژوگرتنی هەفتەیەک بۆ وێرانبوونی (ئۆرشەلیم)..
جولەکە رۆژووگرتنی رۆژانی یەکشەممە بەحەرام دەزانن و رۆژی شەممان بەڕۆژوودەبن. وەک لای ئێمە سوننەتە، لای ئەوانیش خیری زۆرە کە دووشەممان و پێنجشەممان بەڕۆژووببن..
_ رۆژووگرتنی دیانەکان: رۆژووگرتن بە پێی مەزهەبەکانیان (کاثۆلیکیی و پرۆتستانیی و ئەرثەذۆکسی) و بە پێی نەوەکانیان و وڵات و حاڵەتی گەلەکانیان دەگۆڕێت.
*. هەموو لایەکیان لەسەر رۆژووگرتنی رۆژی مەسیح هاودەنگن، کە دەکەوێتە 25/12ی هەموو ساڵێکەوە.
*. رۆژووگرتنی جیاوازی وەکو رۆژووی خاچ و رۆژووی نێرراوانی خوای گەورەو رۆژووی عەزراء و غیطاس.
*. لە بەهاراندا پەنجا رۆژ بەرۆژوودەبن، کە سەیدن عیسا چل رۆژی دەگرت و لەگەڵ جولەکەکانیشدا جەژنی دەکرد، ئەمان هەردووکیان گۆڕی[4].
لەچی خۆیان دەگرنەوە؟
١ـ ئەوانیش وەکو ئێمە خۆیان لە خۆراک و خواردنەوەو جنس دەگرنەوە، بەڵام بۆ پیرەکانیان لە نیوەشەوەوە تا نیوەڕۆ، بۆ گەنجەکانیان تا سەعاتێک پێش خۆرئاوابوون.. بۆ خواردنیش نابێت گۆشت و سپیایی (هێلکەو کەرێ و ماست و هاورەنگیان) بخۆن.. مەرجیشە رۆنی چێشتی بەکارهاتوویان رووەکی بێت، نەک رۆنی ئاژەڵ.
٢ـ لە رۆژووی یادی لەدایکبوونی سەیدنا عیسادا سەلامی خوای لێ بێت بۆیان هەیە ماسی و میوە بخۆن.
٣ـ بە پێچەوانەی جولەکەوە ئەمان رۆژووگرتنی رۆژانی شەممە بەحەرام دەزانن و رۆژی یەکشەممان بەڕۆژوودەبن. هەروەها لە دژایەتی جولەکەدا کە رۆژانی دووشەممەو پێنجشەممە بەڕۆژوودەبوون، ئەمان کردیانە چوارشەممان و هەینی..
رۆژوو لە لای میسرییەکانی زەمانی فیرعەونەکان و رۆمان و یۆنان و هیندستان و چینییش هەبووە. باسکردنی رۆژووی ئەوان لێرەدا گرنگ نییە.. گرنگ ئه‌وه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وانیش فه‌رزبووه، تا مه‌به‌ستێكی گه‌وره‌ی پێ بێته‌دی كه ته‌قواكاریی و سه‌رڕاستی دیندارییه بۆیه ده‌فه‌رموێ: (لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) چونكه رۆژووگرتن هه‌ستی دینداریی و له خوا نزیكی له رۆژووه‌واندا زیاتر ده‌كات، خۆ له‌گوناح ده‌گرێته‌وه خواپه‌رستی و چاكه‌كاریی زیاتر ده‌كات ئه‌مه‌ش پله‌كانی ته‌قوایه كه‌هه‌نگاو به‌هه‌نگاو پێیاندا سه‌رده‌كه‌وێت بۆ ئاستی خواناسان.. له‌فه‌رمووده‌ی صەحيحدا هاتووه‌كه رۆژوو قه‌ڵغانه، زرێیه، پارێزه‌ره.
- (لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ): لامەکە: لامی تەعلیلە، واتە بۆ ئەوەی.. بۆ ئەوەی فەرمانەکانی خوای گەورە جێبەجێبکەن و توخنی بەرهەڵستییەکانی نەکەونەوە.. رای دووەمی رێزمانەوانان ئەوەیە کە هەموو (لعل) بۆ ئومیدو هیواپێبوونە، کە عەبدەکە هەیەتی و خۆزگە دەخوازێت بۆی بێتەدیی، خوای گەورەش رێگای هێنانەدیی ئاواتەکەیی نیشاندەدات..
(لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) لە زۆر شوێنیتری قورئاندا هاتووە کە هەر باسی لەو وەسیلەو هۆکارانەیە کە عەبد بیگرێتەبەر تا بگاتە ئاستەکانی تەقواکاریی، کە چەندین ئاست و پلەی دوابەدوای یەکن.. وەکو دەفەرموێ:
*. خوای گەورە بناسن و بزانن کە کردگارتانەو بیپەرستن، تا بگەنە تەقواکارییەکە: (أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) البقرة/٢١ .
*. بەدینەکەوە پابەندبن و سەرڕاستانە بیگرنەبەر، تا بگەنە تەقواکاریی: (وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُم بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُوا مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) البقرة/ ٦٣. هەروەها: (وَأَنَّ هَـٰذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَٰلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) الانعام/١٥٣. هەروەها: (خُذُوا مَا آتَيْنَاكُم بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُوا مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) الاعراف/١٧١.
*_ تەقواکاریی ئەوەیە کە عەبد بەربەست بخاتە نێوان خۆی و ئەوانەوە کە خوای گەورە دەیانبوغزێنێت.. سەیدنا عومەری کوڕی خەتتاب خوا لێی رازی بێت بە رەفتارێکی واقیعی نواندی. رۆژێک لەگەڵ سەیدنا ئیبنومەسعووددا خوا لێیان رازی بێت دەڕۆیشتن، گەیشتنە قوڕاوو لیتاوێک. سەیدنا عومەر خۆی هەڵکردو قاچێکی مەحکەمانە خستە لیتاوەکەوەو بەویتریان پەڕییەوە، ئینجا فەرمووی: تەقواکاریی ئاوایە. دەبێ وا خۆبپاریزیت و رەفتاربکەیت کە نەخلیسکێیت، تا نەکەویت.. ئەوەش یەعنی هۆش لەخۆبوونێکی بەردەوام و هەستکردنێکی بەردەوام بە چاودێریی خوایی و خۆگرتنەوە لە تاوان و گوناح و سەپێچیی.. لێرەشدا هەستدەکرێت کە رۆژووەوان زۆرتر خۆلەگوناح دەگرێتەوەو خواپەرستیی زیاتر ئەنجامدەدات..
- (أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ) ئه‌م رۆژوو گرتنه‌تان له‌چه‌ند رۆژێكی دیاریكراودایه (مَّعْدُودَاتٍ: مُعَيّنَات) رۆژانێکی دیاریکراوی حسێبکراوە.. به‌سیفه‌تی كۆی كه‌مینه (جُمْعٌ قِلَّةٌ) هێناوێتییه‌وه، تا موسوڵمانان سڵی لێنه‌كه‌نه‌وه. دوای ئەمە ئاسانکارییەکان نیشاندەدات:
- (فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۚ) هه‌ر كه‌سێكتان نه‌خۆش بوو یان له‌سه‌فه‌ردا بوو، با له رۆژانی داهاتوودا _دوای ره‌مه‌زان_ بیگرێته‌وه.
جمهوری شه‌رعناسان ده‌فه‌رموون ئه‌مه وه‌سفی دوو حاڵه‌ته: ئه‌گه‌ر نه‌یده‌توانی به‌رۆژوو بێت خێرتره بۆی نه‌یگرێت، ئه‌گه‌ر ده‌یتوانی بەڵام له شانی قورسده‌بوو، چاكترو خێرتره به‌مۆڵه‌تی وه‌رگرێت، تا سه‌رپشكبێت له به‌رۆژوو بوون و به رۆژوونه‌بووندا.
سه‌فه‌ریش راجوێیی شه‌رعناسانی له‌سه‌ره كه ئایا چی و چه‌ند به‌سه‌فه‌ر حسێبه؟ هه‌ندێك فه‌رموویانه: ماوه‌ی كورتكردنه‌وه‌ی نوێژه (٨٥كم)، هه‌شیانه ده‌فه‌رموێ هه‌ر ناوی سه‌فه‌ری پێوه‌بێت ده‌شێت. لای جمهور مه‌رجیشه سه‌فه‌ری چاكه بێت، نه‌ك سه‌فه‌ری گوناحكاریی.
هه‌ركه‌سێك له‌م دووعوزره‌و هاوشێوه‌یاندابوو، وەکو پیرو په‌ككه‌وته‌و سایه‌ق و خاوه‌ن كاری قورس.. ده‌توانێت له رۆژانی داهاتووی دوای ره‌مه‌زاندا بیگرێته‌وه:
(عِدَّةٌ) له‌سه‌ر وه‌زنی (فعلة) و له (عَدَد: ژماره)وه هاتووه به‌مانای (مَعْدُودٌ: ژمێرراو) هاتووه.
(أُخَرَ) سیبەوه‌ی ده‌فه‌رموێ له (اخر)ە وه هێنراوه‌و كیسائی ده‌فه‌رموێ كۆی (أُخْرَى)یه.
ئایه‌ته‌كه به‌ڵگه‌ی رۆژله‌دوای رۆژی گرتنه‌وه‌ی رۆژه‌كانی تێدانییه، كه‌وابوو رۆژووه‌وانی قه‌رزار سه‌رپشكه له یازده مانگی داهاتوودا، له كه‌یدا ده‌یگرێته‌وه، کەیفی خۆیەتی.
- (وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ) بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی كه ده‌توانن له‌جێی به‌ڕۆژووبوون كه‌فاره‌ت بده‌ن، كه تێركردنێكی (ژه‌مه خواردنێكی) مام ناوه‌ندی خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌یانه، کە بیدەنه هه‌ژارێك بۆ هه‌ر رۆژێك.. جمهوری شه‌رعناسان ده‌فه‌رموون پێش فه‌رزبوونی رۆژووی ره‌مه‌زان، رۆژووی عاشورا (ده‌یه‌می محه‌ڕڕه‌م) فه‌رزبوو، ئه‌وی نه‌یده‌گرت ژه‌مه خۆراكه‌كه‌ی ده‌دا، كه ره‌مه‌زان فه‌رزكرا، عاشورا به‌سووننه‌ت مایه‌وه، حوكمه‌ش رۆژووگرتنه‌كه‌بوو، نه‌ك كه‌فاره‌تدان. هه‌ندێكیش ده‌فه‌رموون حوكمه‌كه نه‌سخنه‌بۆته‌وه‌و بۆ پیرو په‌ككه‌وته هه‌روایه، ئه‌وی رۆژوو ناگرێت له‌وانه، كه‌فاره‌ته‌كه‌ده‌دات. ئه‌مه‌ش بۆچوونی ئیبنوعه‌بباسه خوا لێیان رازی بێت و دواتر باسی دێت، كه په‌سه‌نده لای چه‌ندین پێشه‌وای شه‌رع.
كه‌وابوو ئه‌و پیرو په‌ككه‌وته‌و خاوه‌ن عوزرانه‌ی ساڵ دوازده‌ی مانگ عوزره‌كه‌یان به‌رده‌وامه، له جیاتی به رۆژووبوون، كه‌فاره‌تده‌ده‌ن. له‌جیاتی هه‌ر رۆژێك رۆژوو ژه‌مه‌خواردنێكی برنج و شله، یان دووشیش كه‌بابی ئاسایی مه‌عموولی دەدەنە هەژاران.
- (فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ) هه‌ركه‌سێك زیاده ببه‌خشێت بۆ خۆی چاكتره ئه‌و كه‌سه‌ی ژه‌مه خۆراكی هه‌ژارێك ده‌دات، که ژه‌مه‌خۆراكی دووهه‌ژار بدات، حه‌تمه‌ن خێری زیاتری بۆ ده‌نوسرێت، هه‌ندێك فه‌رموویانه ئه‌گه‌ر رۆژووه‌كه‌ش بگرێت و كه‌فاره‌ته‌كه بدات. بەڵام پێم وایه ئه‌مه دوورتر بێت كه باس له دووره‌فتاره، چونكه (تَطَوَّعَ)ـە كه، زیاتركردنی ره‌فتاره، له رۆژووه‌كه‌شدا زیاترناكرێت، حه‌تمه‌ن مه‌به‌ست به‌خشینه‌كه‌یه، كه له‌جیاتی ژه‌مێك، با دووژه‌م بدات به هه‌ژارێك، یان به دوو. وَاللَّهُ أَعْلَمُ.
- (وَأَن تَصُومُوا خَيْرٌ لَّكُمْ) بەڵام رۆژووگرتنه‌كه‌تان چاكتره له كه‌فاره‌ت و شكاندن و گرتنه‌وه‌ی، بۆ ئه‌و كه‌سه‌ی كه نه‌خۆشیه‌كه‌ی سووكه، یان سه‌فه‌ره‌كه‌ی ئاسانه‌و له‌ش ساغه‌و زۆر پێوه‌ی ماندوونابێت.
- (شَهْرُ رَمَضَانَ.........).
مانگی ره‌مه‌زان: (رَمَضَانَ) له (رَمَضَاء)ـە‌وه هاتووه، كه به‌رد له گه‌رمای هاویندا له‌به‌ر گه‌رمی خۆر سوورده‌بێته‌وه. هه‌ر وه‌كو ناوی مانگی كوردی به‌فرانبارو جۆزه‌ردان و گەڵارێزان، ناوی كاتن، كه به‌ناوی دیاردە سروشتییه‌كانه‌وه ناونراون. ره‌مه‌زانیش وایه. هه‌ندێكیش ده‌ڵێن پێشتر ناوی (ناتق) بووه‌و له ئیسلامدا ناونراوه ره‌مه‌زان، چونكه گوناح ده‌سوتێنێت. بەڵام رای یه‌كه‌مم پێ په‌سه‌ندتره، كه جه‌وهه‌ریی و زمانه‌وانانیتر فه‌رموویانه.. وَاللَّهُ أَعْلَمُ.
- (شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ) مانگی ره‌مه‌زان كه قورئانی _له له‌وحول مه‌حفوز (اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ)ـە‌وه بۆ ئاسمانی دنیا_ به‌یه‌كجار تێدا هاته‌خواره‌وه. وه‌كو عه‌قیده‌ی ئه‌هلی سووننه‌ت و جه‌ماعه‌ته. چونكه (أُنزِلَ) كرداری متعدي (نزل) دابه‌زییه‌و بۆ یه‌كجارییه، بەڵام (نزل) بۆ دابه‌زاندنی كۆمه‌ڵ ئایه‌ت و سوره‌ته‌كانێتی.
ئاماژه‌ی ئه‌م روداوه گرنگه‌یه كه له ئایه‌تێكیتردا ده‌فه‌رموێ: (إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ)الدخان/٣ واتە: ئێمه له شه‌وێكی پیرۆزو به‌فه‌ڕدا دامانبه‌زاندۆته‌خواره‌وه، كه شه‌وی قه‌دره‌و چاكتره له هه‌زارمانگ، كه ده‌كاته هه‌شتاوسێ ساڵ و چوار مانگ (لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ)الْقَدْرِ/٣
- (هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ) ئه‌م قورئانه رێنمایی خه‌ڵكی ده‌كات، رێنشانده‌ری چاكسازیی و خێرخوازییه، شتیان بۆ روونده‌كاته‌وه، تا هه‌ڵوێستی راست بگرنەبه‌ر.. ئه‌م قورئانه ئاوا بۆته دیدو هه‌ڵوێستی خواوویستی. ئه‌م قورئانه هۆكاری ناسینه‌وه‌ی حه‌ق و باتڵه‌و جوێكاریی دیدو هه‌ڵوێستی حه‌قه له باطڵ. دیدو هه‌ڵوێستی خواناسیی له دیدو هه‌ڵوێستی طاغووتیی جوێدەکاتەوە.
- (فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ) هه‌ركه‌سێكتان ئامادەی رەمەزانەکەبوو، له‌شساغ و نیشته‌جێ و (پاكبوو له حه‌یزو زه‌یستانی)، هه‌ركه‌سێكتان مانگی ره‌مه‌زانی به‌سه‌رداهاته‌وه، بابیگرێت.. جمهوری شه‌رعناسان ده‌فه‌رموون هه‌ر كه‌سێك له سه‌ره‌تاوه تا كۆتایی مانگه‌كه عوزری نه‌بوو بۆ نه‌گرتنی رۆژوو، با بیگرێت، چونكه ئه‌وی له سه‌فه‌ردایه، یان نه‌خۆشه‌و ره‌مه‌زانی به‌سه‌رداهاتووە، یان له ره‌مه‌زاندایه سه‌فه‌ری هاتۆته‌پێش، یان نه‌خۆشكه‌وتووه، ئه‌وه خاوه‌نعوزره، با نه‌یگرێت، با بیشكێنێت، چونكه سه‌لمێنراوه كه پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ له سه‌فه‌ردا رۆژووه‌كه‌ی دەشكاند.
- (وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ) هه‌ركه‌سێك نه‌خۆشبوو، یان سه‌فه‌ری له‌به‌ربوو، با دوایی له رۆژانێكیتردا بیگرێته‌وه.
- ( يُرِيدُ اللَّـهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ) واته: خوای گه‌وره ئاسانكاریی بۆتان ده‌وێت نه‌ك قورسكردن. رۆژووه‌كه‌ی له‌سه‌ر فه‌رزكردوون، تا پاداشتێكی ئێجگارزۆر مسۆگه‌ركه‌ن پێی.. به‌رۆژوونەبوونەکەتان _لەبەر عوزر_ ئاسانكارییه‌و خۆی بۆی داناون، كه مۆڵه‌تەكه‌شی وه‌ردەگرن و بەڕۆژوونابن هه‌ر پاداشتتانده‌داته‌وه، كه‌فاره‌تده‌ده‌ن هه‌ر پاداشتی هه‌یه، شه‌ونوێژو ته‌راویحده‌كه‌ن هه‌مووی پاداشته، ئیعتیكافده‌كه‌ن هه‌رپاداشته.. له ئیعتیكافتاندا بێده‌نگیش دانیشن هه‌رپاداشته!.
- (وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّـهَ عَلَىٰ مَا هَدَاكُمْ) خوای گه‌وره مه‌به‌ستێتی رۆژووی هه‌موو رۆژووەكانی ره‌مه‌زان ته‌واوكه‌ن، چ له هه‌موو مانگه‌كه‌دا، چ به‌گێڕانه‌وه‌ی دوای ره‌مه‌زانی، تا خوای گه‌وره به‌گه‌ورهو مه‌زنیی و دینه‌كه‌شی به قه‌درو شه‌ريعه‌تەكه‌شی به‌هه‌ندوه‌رگرن و به‌رنامه‌كه‌ی بكه‌نەڕێبازو دیدو هه‌ڵوێستتان، تا له‌ناخی دڵتاندا بچه‌سپێت، كه ته‌نها خوای گه‌وره‌ی تاك وپاكهو خاوه‌ن دەسەڵاتی ره‌هاو توانای بێسنوورە. تا له هه‌ست و هۆش و بیرو باوه‌ڕتاندا بچه‌سپێت كه ئه‌و خوایه‌ی رێنماییكردوون بۆ ڕێی راستی خۆی، شایانی ئه‌وه‌یه ته‌قواكارانه بۆی بەڕۆژووببن، واش بكه‌ونه ژێركاریگه‌ریی رۆژوو ره‌مه‌زانه‌كه‌وه كه خوای گه‌وره ده‌خوازێت.. به‌م پابه‌ندبوون و چه‌سپاندنه‌وه، شوكرانه‌بژێریی دەسەلمێنن، به‌م شێوه ره‌فتاره، به‌كرده‌وه، سوپاسگوزارییه‌كه‌ی خوای گه‌وره دەچەسپێنن.
- (وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ) واتە: ئه‌گه‌ر عه‌بده‌كانم ده‌رباره‌ی من لێتیان پرسی، پرسیاری نزیك و دوورییم لێیانه‌وه، پرسیاری به‌هاناوه هاتن و وەڵامدانه‌وه‌و قبوڵكردنی دوعاو پاڕانه‌وه‌یان، من زۆرنزیكم... وەڵامی ئه‌و كه‌سه‌ی هاوارم ده‌كاتێ زووده‌بیستم و به‌هانایه‌وه دێم، مادام هانای بۆمن هێناوه، با وه‌ك من ئاوا نزیكم و زوو به‌ده‌نگ بانگكردیانه‌وه دێم، ئه‌وانیش وابن، با ئه‌وانیش وەڵامی من بده‌نه‌وه، با باوه‌ڕ به‌من بهێنن و دینه‌كه‌م بكه‌نه رێبازی كارو به‌رنامه‌ی ژیانیان. با ئاوا بێن به‌ده‌نگمه‌وه، بۆخۆیان قازانجه، چونكه هیدایه‌توه‌رده‌گرن و دیدو هه‌ڵویستیان راستده‌بێت و دیندارێتیی سه‌رڕاستانه ده‌كه‌ن و منیش زیاتر یارمه‌تی پابه‌ندبوونیان ده‌ده‌مه‌وه.
- (أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَائِكُمْ).
(الرَّفَثُ) هه‌موو چێژێكه كه پیاو له ژنه‌کەیەوه ده‌ستیده‌كه‌وێت؛ له هاوده‌نگیی و سۆزو چێژی ده‌سبازیی و سه‌رجێی. كه ده‌فه‌رموێ شه‌وانی رۆژوو ئه‌م چێژه‌تان بۆ حەڵاڵكراوه، كه له ژنه‌كانتانه‌وه دەستانکەوێت، به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه پێشتر لێیان حه‌رامبووه، هه‌روه‌كو له هۆی هاتنه‌خواره‌وه‌ی ئایه‌ته‌كه‌شدا روونده‌بێته‌وه.
- ( هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّۗ) ئه‌وانه پۆشاكی ئێوه‌ن و ئێوه‌ش پۆشاكی ئه‌وانن. هه‌ر لایه‌كتان ئه‌ویتر له عه‌یبداریی ده‌گرێته‌وەو ستریده‌كات.
- له‌سه‌ره‌تای فه‌رزبوونی رۆژوودا، ده‌بوو تا بانگی عیشا بخۆن و بخۆنه‌وه و سه‌رجێی بكه‌ن، دوای عیشا ده‌بوو خۆبگرنه‌وه تا سبه‌ی ئه‌و كاتانه.. بەڵام كه هه‌ندێك له یاوه‌ران، ریوایه‌تێك ده‌فه‌رموێ كه سه‌یدنا عومه‌ر خوا لیی رازی بێت هاته خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ و فه‌رمووی: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا داوای لێبوردن له خوای گه‌وره ده‌كه‌م و عوزریشده‌هێنمه‌وه لای جه‌نابت، ئه‌مشه‌و سه‌رجێیم كردووه، ئیتر ئه‌م ئایه‌ته هاته‌خواره‌وه كه ده‌فه‌رمووێ (عَلِمَ اللَّـهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتَانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنكُمْ ۖ) واته: خوای گه‌وره ده‌یزانی كه تێتاندایه خیانه‌ت له نه‌فسی خۆی ده‌كات. واته سته‌م له نه‌فسی خۆی ده‌كات، به‌وه‌ی كه به‌ڵێن و په‌یمانی خۆی وه‌كو راسپارده ناپارێزێت، بۆیه تۆبه‌كه‌ی لێ قبوڵكردن و لێتانخۆشبوو، ئه‌مه‌ش بوو به‌هۆی رێپێدانی خواردن و خواردنه‌وه و سه‌رجێی هاوسه‌ر، له خۆرئاوابوونه‌وه تا سپێده‌ی به‌یانی. یاوه‌ران به‌مه زۆرخۆشحاڵبوون، چونكه قه‌یسی كوڕی سیرمه‌ی ئه‌نساری كه به رۆژ به‌رۆژووبوو، ئێواره چووه‌وه ماڵه‌وه، تا ژنه‌كه‌ی خواردنی بۆ په‌یداكرد، خه‌ویلێكه‌وت ئیتر نه‌ده‌بوو بخوات و بخواته‌وه، بۆ سبه‌ینێ نیوه‌ڕۆ له برسێتیی و ماندوێتییدا بورایه‌وه، كه هه‌واڵیاندایه پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ئه‌م ئایه‌ته هاته‌خواره‌وه. ئه‌مه ریوایه‌تی بوخارییه‌و له كاتی خۆشیدا ده‌خرێته‌وه به‌رچاو.. إِنْ شَاءَ اللَّه.
- (فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّـهُ لَكُمْ) ئێستا دوای هاتنه‌خواره‌وه‌ی ئایه‌ته‌كه، بۆتان هه‌یه سه‌رجێیی له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌كانتاندا بكه‌ن، چ به‌ئومێدی منداڵبوون، چ بۆ چێژو خۆشی خۆتان.
- (وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ) بخۆن و بخۆنه‌وه تا داو (به‌ن)ی سپیتان بۆ له داو(په‌تی)ی ره‌ش جوێده‌كرێته‌وه. هێشتا (مِنَ الْفَجْرِ) نه‌هاتبووه‌خواره‌وه، هه‌ندێك له یاوه‌ران داو (په‌ت)ی سپی و ره‌شیان به‌په‌نجه‌ی پێیانه‌وه به‌ستبۆوه‌و پارشێو ده‌یانخواردو ده‌یانخوارده‌وه‌و ناوبه‌ناو سه‌یری په‌ته‌كانی قاچی خۆیان ده‌كرد، كه لێكیان جوێده‌كردنه‌وه ده‌ستیانهه‌ڵده‌گرت.
عه‌دی كوڕی حاته‌میش خوا لێی رازی بێت دووپه‌ت (گوریس)ی ره‌ش و سپی له‌ژێر سه‌رین (بالیف)ـەكه‌ی خۆی دانابوو، هه‌رده‌یخواردو ده‌یخوارده‌وه‌و سه‌یریده‌كردن، تا لێكی جوداده‌كردنه‌وه .. كه هاته خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ و ره‌فتاركه‌ی خۆی بۆ گێڕایه‌وه، پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وا پێكه‌نی خرێكانی ده‌ركه‌وتن و فه‌رمووی (إِنَّ وِسَادَكَ إِذًا لَعَرِيضٌ).[5] واته: دیاره سه‌رینه‌كه‌شت پانه!. ئینجا (مِنَ الْفَجْرِ) بۆ ئایه‌ته‌كه دابه‌زی كه بخۆن و بخۆنه‌وه تا هێڵی سپی سپێده‌ی به‌یانیتان له ئاسمان، له هێڵی ره‌شی شه‌و، بۆ لێك جوداده‌كرێته‌وه. ئیتر هه‌موو زانیان كه بواری خواردن و خواردنه‌وه و سه‌رجێی له خۆر ئاوابوونه‌وه‌یه تا سپێده‌ی به‌یانی.. ئینجا (ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ) پاشان رۆژووه‌كه‌تان تا شه‌و به‌رده‌وامبكه‌ن.
- (وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ) مادام له‌مزگه‌وتدا ئیعتيكافتانكردووهو بۆ خواپه‌رستی بۆ چه‌ند شه‌وو رۆژێك ماونه‌ته‌وه، ده‌سبازیی له‌گه‌ڵ خێزانتاندا مه‌كه‌ن. ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه بوو كه هه‌ندێك یاوه‌ر كه بۆ چه‌ندڕۆژ _جگه له ده‌رۆژی كۆتایی ره‌مه‌زان_ ئیعتیكافیانده‌كرد، كه ده‌چوونه‌وه‌ماڵه‌وه بۆ خواردن و خۆشتن، یان پێداوویستیتر، ده‌سبازییان له‌گه‌ڵ خێزانیاندا ده‌كرد، یان سه‌رجێیانده‌كرد، ئیتر خوای گه‌وره حوكمی ئه‌وه‌یدا كه سه‌رجێییكردن ئیعتكافه‌كه به‌تاڵده‌كاته‌وه. ئه‌وی له مزگه‌وت بۆ خواپه‌رستیی لێبڕاوه، نابێت ده‌سبازیی له‌گه‌ڵ ژنەکەیدا بكات، چجای شتیتر.. پاشان ده‌فه‌رموێ:
- (تِلْكَ حُدُودُ اللَّـهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا) ئه‌مانه سنوری خوای گه‌وره‌ن مه‌یانبه‌زێنن. ئه‌مانه فه‌رمانی خوان سه‌رپێچیان تێدا مه‌كه‌ن. خۆتان گوناحبارمه‌كه‌ن.
- (كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّـهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ) ئاوا خوای گه‌وره نیشانه‌و به‌ڵگه‌و ئه‌حكامی دینی خۆی روونده‌كاته‌وه بۆ خه‌ڵكی، تا پێیه‌وه پابه‌ندبن و به‌ره‌و ته‌قوا هه‌ڵكشێن.
سه‌رنجده چۆن سه‌ره‌تای رۆژووه‌كه ده‌فه‌رموێ (لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) چۆن لێره‌شدا ته‌ئكیدده‌كاته‌وه كه به پابه‌ندبوونتان به ئه‌حكامی شه‌رعه‌وه‌و به‌خواپه‌رستیی و بۆخواسوڵحانتان ده‌گه‌نه ئاستی ته‌قواكاریی (لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ) دیاره له نێوان ئه‌م هۆكارو ئه‌نجامه‌دا كه به‌ته‌قواو بۆ ته‌قواكارییه، چه‌ندین هۆكارو بوارو شێوازی دینداریی سه‌رڕاستانه هه‌یه، كه كه‌سه‌كه شایانی ته‌قوا ده‌كه‌ن.. خوای گه‌وره به‌ئێمه‌شی ببه‌خشێت... آمین.
[1] بوخاری ٢٤٢٨، ئەحمەد ٥/٢٨.
[2] بوخاری ٦٣٢٣، ئەبوداوود ٣٣٠٠ ، ئیبنوماجە ٢١٣٦.
[3] مجموع الفتاوی ٢٥/١٣٣.
[4] ئیمامی ئیبنوتەیمیە: الجواب الصحیح لمن بدل دین المسیح ٢/٢٣٠. ئەمە کتێبێکی زۆر گشتگیرو گرنگی ئیمامە لەسەر هەموو شتێکی مەسیحییەت، کە بە بەڵگەی لای خۆیان رەددیان لێدەداتەوە. چاپی نوێی هەشت بەرگی گەورەیە..