چەمکی (مَناسِکُ الْحَجِّ والْعُمْرَة)
نووسینی: مامۆستا کرێکار
المَناسٍکُ: له رووی زمانەوانییەوە: مناسک: کۆی (مَنْسِک)ە، کە لە (نَسَکَ یَنْسُکُ مَنْسَکاً)ەوە هاتووە. ئیبنولئەثیر رحمەاللە دەفەرموێ: (فالمَناسِکُ جمعُ مَنْسِک _بفتح السین وکسرها_ وهو المُتَعَبَّدُ، وَیقَعُ علَی المصدرِ، والزمانِ، والمکان، ثم سُمِّیَتْ أمورُ الحَجِّ کُلِّهَا مَناسِک. واتە: المَناسِکُ کۆی مَنْسِک ە، کە بریتییە لە رەفتارەکانی خواپەرستیی. بە چاوگ و کات و شوێنی ئەو خواپەرستییانە دەوترێت: مەنسک، بۆیە هەموو رەفتارە خواپەرستییەکانی کات و شوێن و چۆنیەتیی حەجکردنەکە وتراوە مەناسک..
والمَنْسِکُ: المَذْبَحُ. واتە: سەربڕینی ئاژەل بۆ قوربانی. وقَدْ نَسَکَ یَنْسُکُ نَسْکَاً، إذَا ذَبَحَ. والنَّسیکَةُ: الذَّبیحَةُ، واتە ئاژەڵی سەربڕراو. وجمعُها نُسُکٌ.
والنُّسُکُ أیضا: الطاعَةُ والعِبادَةُ، وکُلُّ مَا تُقُرِّبَ بەِ الی اللهِ تعالی. هەروەها مانای نوسوک: ملکەچیی و خواپەرستنە، والنُّسکُ: ما أَمَرَتْ بهِ الشَّریعَةُ، والوَرْعُ: ما نَهَتْ عنهُ. واتە: نوسوک: هەموو ئەوەیە کە شەرع فەرمانیپێداوە، وەرع: هەموو ئەوەیە کە شەرع بەرهەڵستی لێکردووە کە بکرێت.
والنَّاسِکُ : العابِدُ. واتە: خواپەرست. وسُئِلَ ثَعْلَبٌ عن النَّاسِکِ ما هُو؟ فقالَ: هوَ مَأخوذٌ مِن النَّسیکَةِ، وهي سَبیکَةُ الفِضَّةِ المُصَفَّاةِ. کأنَّهُ صَفَّی نَفْسَهُ لله تعالی)[1]. واتە: لە ثەعلەبیان پرسی (کە زانایەکی زمانەوانییە): مانای ناسک چییە؟ فەرمووی: لە سەبیکەوە وەرگیراوە، کە زنجیری زیووی خالیسە، کە هیچ غەشێکی تێدا نەبێت. هەروەکو ئەوەی کە کابرای خواپەرستیش وا بۆ خوای گەورە پاکبۆتەوە، کە غەشی تێدانەماوە.
خوای گەورە دەفەرموێ: (وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا) البقرة/١٢٨: أي: مُتَعَبَّدَاتِنا[2]. واتە: خوایە؛ دروشمەکانی خواپەرستییمان نیشاندە.
کەوابوو مناسکُ الحجِّ: بریتییە لەو خواپەرستییانەی کە لە کات و شوێنی حەجدا ئەنجامدەدرێن. کە دەوترێت: عَلیهِ نُسُکٌ. واتە: علیهِ دَمٌ یُریقُهُ. خوێنێکی لەسەرە بیڕێژێت. بە مانای قوربانییەکی لەسەرە بیکات[3].
راغیبی ئەصفەهانی رحمەاللە دەفەرموێ: (النُّسُکُ: العِبَادَةُ، والنَّاسِکُ: العابِدُ، واخْتًصَّ بِأعْمَالِ الحَجِّ، والمناسِکُ: مَواقِفُ النُّسُکِ وأعمَالُها..)[4].
المناسک: لە رووی زاراوەییەوە: بریتییە لەو خواپەرستییانەی لە حەج و عومرەدا دەکرێن[5].
پێناسه‌ی حه‌ج:
- له‌كوردییدا: هه‌ر ووشه عه‌ره‌بیه‌كه‌یە کە کوردیش وه‌كو موسوڵمانانیتر وەریانگرتووه‌و بەکاریانهێناوە، كه هەر به‌مانا زاراوا كه‌یه‌تی:
- له‌عه‌ره‌بیدا: له زمانه‌وانییدا الحج: نیازو مه‌به‌ست و رووکردنە شتێکە. بەڵام شەرع تایبەتیکردووە بەئەنجامدانی رەفتارێکی دیاریکراو بە نیازێکی تایبەت، بە چەند مەرجێکی زانراو[6].
جورجانی دەفەرموێ: چوونە بۆ زیارەتی شتێکی بە مەزن و پیرۆز دانراو[7].
کەوابوو: بەدیده‌نیی و زیاره‌تكردن‌و چوونه‌سه‌ردان و شوێنی پیرۆز ده‌وترێت (الحَجُّ و الحِجُّ). هەر ئەم مانایەشە کە بۆسەر حەجکردندا دابڕاوە.. حَجَّهُ حِجّاً: واته: مه‌به‌ستی چووه زیاره‌تی بوو. حَجَجْتُه : جاری له دوای جار چوومه زیاره‌تی) حه‌ج راستتره له حیج.[8]
- حاج لە مانای زاراوه‌ییدا: چوونه‌ماڵی خوای گەورە (كه‌عبه)یە، بۆ به‌جیهێنانی خواپه‌رستیی بە رەفتار (گوفتارو کردار)ی تایبه‌ت ، لە لایەن کەسی تایبەتەوە، بەمەرجی تایبه‌ت، له‌كات و شوێنی تایبه‌تدا[9].
پێناسەی عومرە: العمرة والإعتمار: لغة: الزیارة التي فیها عمارة الود[10]. واتە: عومرە لە رووی زمانەوانییەوە بریتییە لەو دیدەنیی (زیارەت)ەی کە خۆشەویستیی پێ گەشدەبێتەوە..
وتراویشە: زیارەتکردنی کەعبەیە بۆ ئەنجامدانی خواپەرستییە دیاریکراوەکان[11].
هەروەها وترواوە: ئەنجامدانی خواپەرستییە بە تەوافکردنی ماڵی خواو رەکردنی نێوان صەفاو مەرواو سەرتاشین و کورتکردنەوەی[12].
[1] ابن الأثیر الجزري(عزالدین أبي الحسن الموصلي): النهایة في غریب الحدیث والأثر ٥/٤٨.
[2]جمال الدین بن منظور الأنصاري الرویفعي الأفریقي: لسان العرب ١٠/٤٩٩، ابوطاهر مجیدالدین محمـد بن یعقوب الشیرازي الفیرزآبادي: القاموس المحیط ل ١٢٣٣.
[3] احمد بن محمـد بن علي الفیومي المقري: المصباح المنیر في شرح غریب (الشرح الکبیر)ی ئیمامی رافیعی شافیعی ٢/٦٠٤.
[4] الحسین بن محمـد بن المفضل أبوالقاسم الأصفهاني، کە بە الراغب الاصفهاني ناسراوە: مفردات ألفاظ القرآن ل٨٠٢.
[5] محمـد فؤاد رواس: معجم لغة الفقهاء ل٤٣٣، سەعدی ئەبو حەبیب: القاموس الفقهي: لغة واصطلاحا ل ٣٥٢.
[6] ابن الأثیر: النهایة في غریب الحدیث ١/٣٤٠.
[7] علي بن محمـد بن علي الزین الشریف الجرجاني: کتاب التعریفات ل١١٥، سەعدی ئەبوحەبیب: القاموس الفقهي ل٧٧
[8] ئيمامی نەوەوی: المجموع ٧/٧.
[9] شێخولئیسلام ئیمامی ئیبنوتەیمیە: شرح العمدة في بیان مناسک الحج والعمرة ١/٧٥، جورجانی: التعریفات ل ١١٥.
[10] الراغب الاصفهاني: مفردات ألفاظ القرآن ل٥٩٦، الفیومي: المصباح المنیر ٢/٤٢٩، ابن الأثیر: النهایة ٣/٢٩٧.
[11] سەعدی ئەبوحەبیب: القاموس الفقهي لغة واصطلاحا ل ٢٦٢.
[12]محمـد بن صالح العثیمین: الشرح الممتع علی زاد المستقنع ٧/٨، وزارة الأوقاف الکویتیة: الموسوعة الفقهیة ٣٠/٣١٤.