زۆر جار دەوترێت زەمەنی فیتنەیە...ئەو كارە فیتنەی لێ‌ دەكەوێتەوە...ئایا ئەم ووشەیە بە هەواو ئارەزوو مانا دەكرێت یان وەك ئەوەی لە شەرعدا هاتووە؟ ئایا مانای فیتنە لە قورئانی پیرۆزدا چییە؟...چەند مانای هەیە؟.هەر تەنها یەك مەبەستی هەیە؟.  ئەم پرسیارانە لەم بابەتەی شێخ محمد صالح المنجد دا وەڵام دراوەتەوە

 ووشەی (الفتنة) لە چەند سورەتێكی قورئانی پیرۆزدا دووبارە بۆتەوە، ئایا زانایان لە تەفسیرو مانای ئەم ووشەیەدا جیاوازییان هەیە، وە ئایا ماناكانیان چییە؟

 الحمد لله

 پێناسەی فیتنە(الفتنة):

 یەكەم: فیتنە لە زمانەوانیدا:

 الأزهری(ڕەحمەتی خوای لێ‌ بێت)  فەرمویەتی : (جماع معنى الفتنة في كلام العرب: الابتلاء، والامتحان وأصلها مأخوذ من قولك: فتنتُ الفضة والذهب، أذبتهما بالنار ليتميز الردي من الجيد، ومن هذا قول الله عز وجل: (يومهم على النار يفتنون) أي يحرقون بالنار). تهذيب اللغة 14/296 .

واتە: كۆكەرەوەی مانای فیتنە لە قسەی عەرەبدا بریتییە لە بەڵاو تاقیكردنەوە، وە بنچینەی ئەم ووشەیە لەوەوە وەرگیراوە كە دەڵێن: (فتنتُ الفضة والذهب) ئاڵتون زیوم بە ئاگر تواندەوە، تا پیسییەكانی لە پاكییەكەی جیابێتەوە، خوای گەورەش دەفەرموێت: (یوم هم علی النار یفتنون) واتە بەئاگر دەسوتێن.

 ابن فارس(ڕەحمەتی خوای لێ‌ بێت)  فەرمویەتی: (الفاء والتاء والنون أصل صحيح يدل على الابتلاء والاختبار). مقاييس اللغة 4/472.

واتە: پیتی فا‌و و تا‌و و نون بنچینەیەكی تەواوە دەلالەت دەكات لەسەر بەڵاو ناڕەحەتی و تاقیكردنەوە.

جا ئەمە بنچینەی مانای فیتنەیە لە زمانەوانیدا.

 ابن الأثیر(ڕەحمەتی خوای لێ‌ بێت)  فەرمویەتی: (الفتنة : الامتحان والاختبار ... وقد كثر استعمالها فيما أخرجه الاختبار من المكروه ، ثم كثر حتى استعمل بمعنى الإثم والكفر والقتال والإحراق والإزالة والصرف عن الشيء) .النهاية 3/410. وبنحو من هذا قال ابن حجر في الفتح 3/13.

واتە: فیتنە بەمانای تاقیكردنەوەیە..وە زۆرجار بەكارهێنراوە بۆ بەڵا تاقكرانەوە، دواتر زیاتر بەكارهێنراوە تا بە مانای تاوان و كوفرو كوشتارو سوتاندن و لابردن و لادان لە شتێك بەكارهێنراوە.

وە ابن الأعرابی(ڕەحمەتی خوای لێ‌ بێت)  ماناكانی فیتنەی كورت كردۆتەوەو فەرمویەتی: (الفتنة الاختبار، والفتنة: المحنة، والفتنة: المال، والفتنة: الأولاد، والفتنة الكفر، والفتنة اختلاف الناس بالآراء والفتنة الإحراق بالنار). لسان العرب لابن منظور   .

واتە: فیتنە بریتییە لە تاقیكردنەوە، وە فیتنە بریتییە لە: ناڕەحەتی، وە منداڵ، كوفر، جیاوازی خەڵكی بە بۆچوونەكان، وە سوتاندن بە ئاگر.

 دووەم: مانای فیتنە لە قورئان و سوننەتدا:

 ١- بەڵاو ناڕەحەتی و تاقیكردنەوەو: (أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ) (العنكبوت :2) واتە: ئایا خه‌ڵكی وایانزانیوه‌، وازیان لێده‌هێنرێت و پشتگوێ ده‌خرێن كه‌ بڵێن ئیمان و باوه‌ڕمان هێناوه‌، له‌كاتێكدا ئه‌وان تاقی نه‌كرێنه‌وه‌ و تووشی سزا و ئازار نه‌كرێن.

 واتا ئایا تاقی ناكرێنەوە هەروەك لە ابن جریر دا هاتووە.

 ٢- ڕێگری كردن و بەربەست دانان و بەرپەرچدانەوە: (... وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ ۖ....)(المائدة :49)

واتە: وریابه‌ نه‌وه‌کو ئه‌وان ڕێت لێ هه‌ڵه‌ بکه‌ن له‌ هه‌ندێک له‌و ڕێنمووییانه‌ی که‌ خوا بۆی ناردوویت.

 القرطبی(ڕەحمەتی خوای لێ‌ بێت) فەرمویەتی: ماناكەی: ڕێگریت لێ‌ بكەن و بەرپەرچت بدەنەوە..

 ٣- سزاو ئازار: (ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هَاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا فُتِنُوا ثُمَّ جَاهَدُوا وَصَبَرُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِيمٌ) (النحل :110)

واتە: پاشان بێگومان (ئه‌ی محمد صلی الله‌ علیه‌ وسلم) په‌روه‌ردگاری تۆ به‌نیسبه‌تی ئه‌وانه‌وه‌ که‌ کۆچیان کرد، دوای ئه‌وه‌ی ئازارو ئه‌شکه‌نجه‌دران، له‌وه‌ودوا جیهادو کۆشش خۆگرییان به‌رده‌وام بوو، به‌ڕاستی په‌روه‌ردگارت دوای ئه‌و پێشهاتانه‌ زۆر لێخۆش بوو میهره‌بانه‌ (به‌رامبه‌ر ئه‌و ئیماندارانه‌).

 فتنوا: واتا سزا دران

 ٤- هاوبەش دانان و بێ‌ باوەڕی(الشرك والكفر): (وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ ...) (البقرة :193)

واتە: (خۆ ئه‌گه‌ر كافران كۆڵیان نه‌داو هه‌ر جه‌نگان و پیلانیان گێڕا) ئێوه‌ش بجه‌نگن دژیان تا وه‌كو هاوه‌ڵگه‌ری و ئاشوب و ناخۆشی نه‌مێنێت...

 ابن كثیر(ڕەحمەتی خوای لێ‌ بێت) فەرمویەتی: واتا هاوبەش دانان بۆ خوای گەورە.

 ٥- كەوتنە ناو سەرپێچی و تاوان و دوو ڕوویی: (..... وَلَٰكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَكُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْكُمُ الْأَمَانِيُّ ...) (الحديد :14)

واتە: .. به‌ڵام ئێوه‌ خۆتان تووشی دووڕوویی و پیلانگێڕیی کرد، خۆتان مه‌ڵاس دابوو، بۆ فرسه‌ت ده‌گه‌ڕان که‌زه‌ره‌ر بده‌ن له‌ئیمانداران، هه‌میشه‌ له‌گومان و دوودڵیدا ده‌ژیان و بڵاویشتان دەکرده‌وه‌، هیواو ئاواتی بێ جێ سه‌ری لێ تێک دابوون..

البغوی(ڕەحمەتی خوای لێ‌ بێت)  فەرمویەتی: واتا توشی نیفاقتان كرد و بەهۆی ئەنجامدانی سەپێچی و شەهوەت و ئارەزووبازییەوە بە هیلاكتان برد.

 ٦- لێ‌ تێكەڵبوونی حەق و بەتاڵ: (وَالَّذِينَ كَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ ۚ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَكُنْ فِتْنَةٌ فِي الْأَرْضِ وَفَسَادٌ كَبِيرٌ) (الأنفال :73)

واتە: ئه‌وانه‌ش که‌ بێ باوه‌ڕ بوون، هه‌ندێکیان پشتیوانی هه‌ندێکی تریانن و پشتیوانی له‌ یه‌کتر ده‌که‌ن، خۆ ئه‌گه‌ر ئێوه‌ی ئیماندار کۆمه‌ک به‌یه‌کتر نه‌که‌ن و پشتی یه‌کتر نه‌گرن ئه‌وه‌ له‌سه‌ر زه‌ویدا ناخۆشی و ناکۆکی و گوناهو تاوانی گه‌وره‌ پێش دێت (ئازار و ناخۆشی بۆ ئێوه‌ی ئیماندار پێش دێت).

 واتاكەی: ئەگەر ئیماندار نەكرێتە دۆست لە جیاتی كافر ئەگەرچی كافرەكە خزم و نزیكیشی بێت ئەوا (فیتنە لە زەویدا بەرپا دەبێت) واتە حەق و بەتاڵ تێكەڵ دەبێت بەیەك. لە جامع البیان ی ابن جریردا ئاوا هاتووە.

 ٧- گومڕابوون: (.... وَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ فِتْنَتَهُ ....) (المائدة :41)

واتە: .. جا ئه‌وه‌ی خوای گه‌وره‌ بیه‌وێت تووشی تاقیکردنه‌وه‌ و سزای بکات، ..

 مانای الفتنە لێرەدا بریتییە لە گومڕابوونی. البحر المحیط لأبی حیان 4/262.

 ٨- كوشتن و بەدیل گیران: (....إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا ۚ ...) (النساء :101)

 واتە: ... ئه‌گه‌ر ترسان ئه‌وانه‌ی خوانه‌ناسن پیلان و به‌ڵایه‌کتان به‌سه‌ربهێنن وئازارتان بده‌ن...

 مەبەست پێی: هێرش كردنە سەر ئیماندارانە لە لایەن كافرانەوە لە كاتێكدا ئەوان لە نوێژەكەیاندا لە كڕنوشدان تا بیانكوژن یان بە دیل بیانگرن. هەروەك لای ابن جریر تەفسیر كراوە .

 ٩- جیوازی خەڵكی و كۆنەبوونەوەی دڵەكانیان: (... وَلَأَوْضَعُوا خِلَالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ .....)(التوبة :47)

واتە: وە ده‌ستیان ده‌کرد به‌ چرپ و چاپ له‌ناوتاندا و ده‌گه‌ران بۆ دۆزینه‌وه‌ی که‌لێنێک، به‌ئاواتی ئاشووب هه‌ڵگیرساندن له‌ نێوانتاندا...

 واتە: خیلاف و جیاوازی بخەنە نێوانتان. هەروەك هاتووە لە الكشاف2/277.

 ١٠- شێتی: (بِأَيْيِكُمُ الْمَفْتُونُ) (القلم :6)

واتە: شێتێتی به‌ کامتانه‌وه‌یه‌.

 جا (المفتون) لێرەدا بە مانای شێت هاتووە.

 ١١- سوتاندن بە ئاگر: (إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ...) (البروج :10)

واتە: به‌ڕاستی ئه‌وانه‌ی که‌ به‌ڵاو ناخۆشی وته‌نگانه‌ و پیلان دژی پیاوانی ئیماندارو ئافره‌تانی ئیماندار خسته‌کارو بە ئاگر سوتاندنیان..

 ابن حجر(ڕەحمەتی خوای لێ‌ بێت)  فەرمویەتی: وە هەركاتێك ووشەیەك هات بە هۆی سیاق و قەرینەكانییەوە ماناكەی دەزانرێت. الفتح11/176.

 تێبینی:

ابن القیم(ڕەحمەتی خوای لێ‌ بێت) فەرمویەتی: (وأما الفتنة التي يضيفها الله سبحانه إلى نفسه أو يضيفها رسوله إليه كقوله: (وكذلك فتنا بعضهم ببعض) وقول موسى: (إن هي إلا فتنتك تضل بها من تشاء وتهدي من تشاء) فتلك بمعنى آخر وهي بمعنى الامتحان والاختبار والابتلاء من الله لعباده بالخير والشر بالنعم والمصائب فهذه لون وفتنة المشركين لون، وفتنة المؤمن في ماله وولده وجاره لون آخر، والفتنة التي يوقعها بين أهل الإسلام كالفتنة التي أوقعها بين أصحاب علي ومعاوية وبين أهل الجمل، وبين المسلمين حتى يتقاتلوا و يتهاجروا لون آخر). زاد المعاد3/170. واتە: بەڵام ئەو فیتنەیەی خوای گەورە دەیداتە پاڵ خۆی یان دەیداتە پاڵ پێغەمبەرەكەی(علیه الصلاة والسلام) وەك ئەوەی دەفەرموێت: (وَكَذَٰلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ .....) (الأنعام :53) واتە: ئێمه‌ هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌ هه‌ندێکیان به‌ هه‌ندێکیان تاقیده‌که‌ینه‌وه‌.

وە ووتەی موسا (علیه الصلاة والسلام) كە فەرمویەتی: (إِنْ هِيَ إِلَّا فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِهَا مَنْ تَشَاءُ وَتَهْدِي مَنْ تَشَاءُۖ..) (الأعراف :155)

واتە: ... ئه‌مه‌ هیچ شتێک نیه‌ ته‌نها تاقیکردنه‌وه‌یه‌کی زاتی تۆ نه‌بێت که‌ ئه‌وه‌ی بته‌وێت پێگومڕا ده‌که‌یت، ئه‌وه‌ش بته‌وێت هیدایه‌تی ده‌ده‌یت.

 ئەمەیان بە مانای تر دێت، ئەویش بە مانای تاقیكردنەوەی خوای گەورەیە بۆ بەندەكانی بە چاك و خراپ بە نیعمەت و موصیبەت كە ئەمە جۆرێكەو فیتنەی موشریكەكانیش جۆرێكی ترە، وە فیتنەی موسڵمان لە سامان و منداڵ و دراوسێ‌یدا جۆرێكی ترە، وە ئەو فیتنەیەی لە نێوان ئەهلی ئیسلامدا پەیدا دەبێت وەك ئەوەی لە نێوان هاوەڵانی عەلی و معاویەیە(ڕەزای خوایان لێ‌ بێت) و ئەهلی جەنگی (الجمل) و لە نێوان موسڵماناندا تا كوشتاربكەن و هیجرەت بكەن جۆرێكی ترە.

الشیخ محمد صالح المنجد

وەرگێڕانی: حەمزە بەرزنجی