الحمدُ للهِ رَبّ العالمین والصّلاةُ والسّلامُ علی رسولِهِ الأمین محمّدٍ و عَلی آلِهِ وَ صَحبِهِ أجمعین

ارکان:

رکن هر شیئی عبارتست از اساس و پایه­ی آن شیء که در حقیقت، مایه­ی وجودِ آن است.

ارکان وضو عبارتست از افعالی که روی هم رفته حقیقت وضو را به وجود می آورند به نحوی که اگر یکی از آن ها انجام نگیرد، وضو حاصل نمی شود. ارکان وضو عبارتست از:

1-­ شستن صورت به طور کامل: هر آنچه از صورت شخص به هنگام ایستادن در مقابل او، نمایان است باید در وضو شسته شود که در حقیقت عبارت است از: گوش تا گوش به صورت عرضی و ابتدای موی سر یا انتهای پیشانی تا چانه به صورت طولی.

شستن صورت ( همانطور که گفته شد) یکی از ارکان وضو است و وضو، بدون این رکن، باطل است؛ زیرا خداوند می فرماید:« إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ » [المائده/6] ؛ « هرگاه قصد نماز کردید صورتتان را بشویید» (یعنی وضو بگیرید که صورت شستن، یکی از ارکانِ آن است). همچنین تمام راویانِ روش وضو گرفتنِ پیامبر- صلی الله علیه و سلم- صورت شستن را ذکر کرده­اند؛ بر این اساس، علما بر این مسأله ( رکن بودن شستن صورت)، اجماع دارند.

بسیاری از فقها، رساندن آب به دهان و بینی به هنگام شستن صورت را واجب می دانند؛ زیرا پیامبر- صلی الله علیه وسلم- به طور ویژه به آن­ها، امر کرده است؛ ایشان می فرمایند:« مَنْ تَوَضَّأَ فَلْيَسْتَنْثِرْ» ؛ « هر کس وضو گرفت، استنثار کند». در روایتی دیگر می فرماید:« إذَا تَوَضَّأَ أَحَدُكُمْ فَلْيَجْعَلْ فِي أَنْفِهِ مَاءً ثُمَّ لِيَسْتَنْثِرْ» ؛ « هر گاه یکی از شما، وضو گرفت آب در بینی کند و با فشار آن را بیرون آورد» [ هر دو روایت، صحیح اند و در بخاری و مسلم، ذکر شده اند].

هر چند گروهی از دانشمندان، قایل به عدم وجوب مضمضه و استنشاق هستند اما ادله­ی آنان از قوت کافی برخوردار نیست؛ بنابراین معتقدم که رساندن آب به دهان و بینی در غسل و وضو، واجب است والله أعلم.

­ ­­شستن ریش و ابروی پر پشت:

 اگر ریش یا ابروی شخص، پُرپشت باشد لازم است به هنگام شستن صورت، انگشتان دست را در آن­ها فرو ببرد و به قسمت­ها­ی زیرین مو، آب برساند. همچنین اگر ریش بلند باشد لازم است کلّ آن، شسته شود؛ زیرا علاوه بر اینکه ریشه ی مو­ها در جایی قرار دارد که شستن آن، فرض است( صورت)، بر خود ریش نیز، حکم صورت، جاری می شود.

2-­­ شستن دست ها تا آرنج: خداوند می­فرماید:« إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ » ؛ [ مائده/6] ؛ «هر گاه قصد نماز کردید صورت و دستانتان را تا آرنج بشویید». بنابر این آیه، فقها متّفق­اند بر آنکه شستن دست در وضو، واجب است.

حرف « إلی» در آیه (إِلَى الْمَرَافِقِ) به معنای « مع» می­باشد؛ یعنی دستها را همراه با آرنجها بشویید و از این حیث، همچون دو آیه زیر است:

الف­- « وَلاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِكُمْ » [ النساء/2]؛ « و اموال یتیمان را با اموال خودتان ( به وسيله آميختن و يا تعويض‌كردن ) نخوريد ».

ب-­ « وَيَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ» [ هود/52]؛ « به شما، قدرت دیگری را همراه با قدرت خودتان می­بخشد».

جمهور مذاهب ( جز مالکیّه)، شستن آرنج را الزامی می­دانند.

سنّت پیامبر گرامی - صلی الله علیه و سلم- نیز، دلیل دیگر این مسأله است؛ نُعیم بن عبدالله مجمِر، روایت می­کند که سیّدنا ابوهریره – رضی الله عنه- چنین وضو گرفته است: « فَغَسَلَ وَجْهَهُ فَأَسْبَغَ الْوُضُوءَ ثُمَّ غَسَلَ يَدَهُ الْيُمْنَى حَتَّى أَشْرَعَ فِي الْعَضُدِ ثُمَّ يَدَهُ الْيُسْرَى حَتَّى أَشْرَعَ فِي الْعَضُدِ ثُمَّ مَسَحَ رَأْسَهُ.. قَالَ هَكَذَا رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ  يَتَوَضَّأُ» [مسلم: 246]؛ « ابتدا صورت، سپس دست راست و آنگاه دست چپش را تا آرنج شست. سپس سرش را مسح کرد.. و در پایان فرمود: پیامبر خدا - صلی الله علیه و سلم- را دیدم که چنین وضو گرفت».

3-­ مسح سر: خداوند می­فرماید: « وَامْسَحُواْ بِرُؤُوسِكُمْ » [ المائدة/6]؛ « و سرهایتان را مسح کنید».

فقها بر فرض بودن مسح سر، اتّفاق دارند. پیامبر خدا- صلی الله علیه و سلم- پیوسته همه سرشان را مسح می­کردند؛ به نحوی که دستشان را خیس کرده و از پیشانی موهای سرشان شروع می­کردند تا پشت سر و آنگاه دستشان را تا محلّ شروع، باز می­گرداندند».

از هیچ طریقی، روایتی وجود ندارد که نشان دهد پیامبر- صلی الله علیه و سلم- حتی یک بار، تنها به مسح بخش جلوی سر، اکتفا کرده باشد و این، دیدگاهِ فقهیانی که قایل به فرضیّت مسح تمام سر هستند را تقویت می­کند.

حنا زدن مو و مسح سر:

 اگر شخص به مویش حنا، رنگ و ... بزند و عادتا در این مواقع، سرش را به طور کامل بپوشاند می­تواند در وضو، روی پوشش سرش، دست بکشد و برداشتن آن پوشش، ضرورتی ندارد.

4-­ مسح دو گوش: مسح گوشها فرض است؛ زیرا گوش، یکی از اعضای سر است همچنان که پیامبر- صلی الله علیه و سلم- می­فرماید: « الأُذُنَانِ مِنْ الرَّأسِ» [ آلبانی، سلسلة الأحادیث الصحیحة]؛ « گوشها، عضوی از سر هستند» یعنی حکمِ سر بر آنها، جاری می­شود. صنعانی می­فرماید: احادیث دال بر مسح گوش فراوانند؛ این احادیث از علیّ بن ابی طالب، ابن عبّاس، رُبیع و عثمان بن عفّان – رضی الله عنهم- روایت شده و همه آنها دلالت دارند بر اینکه پیامبر- صلی الله علیه و سلم- گوششان را یک­بار ( نه بیشتر)، مسح می­کردند.

-­ مسح گردن: هیچ دلیلی حتّی بر سنّت بودن آن، وجود ندارد [ آلبانی، سلسلة الأحادیث الصّحیحة].

5-­ شستن پاها تا قوزک: شستن پاها تا قوزک نزد اهل سنّت، واجب است؛ زیرا خداوند متّعال می­فرماید: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُواْ بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ » [ المائدة/6]؛ « ای کسانی­که ایمان آورده­اید! هرگاه قصد نماز کردید ابتدا صورت و دستانتان را تا آرنج بشویید سپس سرتان را مسح کنید و پاهایتان را تا قوزک بشویید».

فرو بردن انگشتان دست میان انگشتان پا ( تخلیل):

بر شخص مسلمان، لازم است به هنگام وضو و شستن پاها انگشتان دستش را میان انگشتان پاهایش، فرو ببرد؛ زیرا آنها نیز بخشی از پا هستند و شستنشان، ضروری است.

6-­ رعایت ترتیب در ارکان وضو: فرض است؛ یعنی شستن و مسح اعضا باید بر اساس ترتیبی باشد که در آیه مذکور، بیان شده است بدون اینکه هیچ­گونه جابه­جایی، صورت بگیرد؛ به این شیوه: ابتدا شستن صورت، سپس دستها، آنگاه مسح سر و در نهایت، شستنِ پاها. رعایت این ترتیب، لازم و ضروری است.

7- موالات ( پشت سر هم انجام دادن): مراد از این مسأله، به جا آوردن یکباره ارکان وضو و پشت سرهم انجام دادنِ آنهاست؛ به نحوی که آنقدر فاصله نیافتد که عضو قبلی، خشک شود. این امر، نزد بسیاری از علما، فرض است اما امام مالک می­فرماید: اگر ضرورتی، وجود داشته باشد فاصله افتادن، اشکالی ندارد و ابن تیمیّه نیز دیدگاه مالک را اختیار کرده است.

سنتها:

1-­ سواک کردن: پیشتر در بحث « سنّتهای فطری»، مورد برّرسی قرار گرفت.

2-­ شروع کردن با بَسملَه ( بسم­الله): زیرا پیامبر- صلی الله علیه و سلم- می­فرماید: « لَا وُضُوءَ لِمَنْ لَمْ يَذْكُرِ اسْمَ اللهِ عَلَيهِ» [ آلبانی در إرواء الغلیل، آن را حسن دانسته]؛ « هر کس بسم الله نگوید، وضو برایش محسوب نمی­شود». بسم­الله گفتن، سنّت است و فرض نیست.

3-­ شستن کف و پشت دست در ابتدای وضو: به دلیل حدیث بخاری که سیدنا عثمان – رضی الله عنه- می­فرماید: « پیامبر- صلی الله علیه و سلم- در وضویشان، سه بار روی دستشان آب ریختند و آن را شستند».

4-­ گرداندن آب در دهان و بینی با یک کف دست آب: در حدیث عبدالله بن زید آمده است: « پیامبر- صلی الله علیه و سلم- برای آموزش وضو به یاورانش، با یک دست، در دهان و بینی مبارکشان، آب ریختند و این کار را سه­بار تکرار کردند» [ مسلم، ترمذی و ابن­ماجه].

5-­ تکرار مضمضه و استنشاق برای کسی که روزه نیست: به دلیل حدیث لقیط بن صبره – رضی الله عنه- که روایت می­کند: پیامبر – صلّی الله علیه و سلم- فرمودند: «.. وَبَالِغْ فِي الإسْتِنْشَاقِ إلَّا أنْ تَكُونَ صَائِمَاً» [ ابو داود و نسائی]؛ « در استنشاق، زیاده­روی کن مگر اینکه روزه باشی».

6-­ مقدّم کردن اعضای راست بر چپ: در حدیث ابن عبّاس – رضی الله عنهما- که چگونگی وضوی پیامبر - صلی الله علیه و سلم- را توصیف می­کند آمده است: « سپس یک مشت آب برداشت و با آن، دست راستش را شست سپس مشت دیگری برداشت و دست چپش را شست. آنگاه سرش را مسح کرد و بعد، با یک مشت دیگر آب، پای راست و با مشتی دیگر، پای چپش را شستشو داد».

7-­ شستن سه­باره­ی اعضا: زیرا ثابت شده که پیامبر- صلی الله علیه و سلم- به هنگام وضو اعضایشان را سه­بار می­شستند.

اما این امر ( سه بار انجام دادن)، مسح سر را در برنمی­گیرد؛ زیرا در هیچ روایتی سه بار مسح­ کردنِ سر، مطرح نشده است.

8-­ فرو بردن انگشتان در محاسن: سیّدنا انس – رضی الله عنه- روایت می­کند که پیامبر- صلی الله علیه و سلم- هرگاه وضو می­گرفت یک مشت یا یک کف دست آب بر می­داشت و با آن ریش­های مبارکش را خیس می­کرد سپس انگشتان دستش را در موهای ریشش فرو می­کرد و می­فرمود: « هكَذا أَمَرَنِي رَبِّي» [ ابو داود و بیهقی] ؛ « پروردگارم اینگونه مرا امر کرده است».

9-­ دست کشیدن روی اعضای وضو: هر کس وضو بگیرد در حین جاری کردن آب بر عضو وضو باید روی آن، دست بکشد؛ زیرا عبدالله بن زید – رضی الله عنه- روایت می کند: پیامبر- صلی الله علیه و سلم- را دیدم که وضو می­گرفت و دستش را روی بازو و ساعدش می­کشید [ صحیح ابن حبّان].

10­- تخلیل انگشتان دست و پا ( فرو بردن انگشتان دست در یکدیگر و در انگشتان پا): پیامبر- صلی الله علیه و سلم- می­فرماید: « أَسْبِغْ الوُضُوءَ وخَلِّلْ بينَ الأصَابِعِ » [ ترمذی و ابو داود]؛ « به خوبی و نیکویی وضو بگیر و انگشتانت را در یکدیگر فرو کن».

11-­ شستن بخشهای بیشتری از اعضای فرض: بهتر آن است که شخص به هنگام شستن صورت، قسمتهای بالای سر و پیشانی و به هنگام شستن دست و پا، بازو و بخشی از ساق پایش را نیز بشوید؛ زیرا این مواضع در قیامت، درخشان و نورانی می­شوند و سبب شناسایی انسان مسلمان هستند.

12-­ صرفه­جویی در مصرف آب: انس – رضی الله عنه- روایت می­کند: پیامبر- صلی الله علیه و سلم- با یک صاع تا پنج مُد آب، وضو می­گرفت ( یعنی با دو تا دو و نیم لیتر آب؛ زیرا هر صاع، چهار مُد و هر مُد، نیم لیتر است).

13­-­ دعای پس از وضو: سیدنا عمر – رضی الله عنه- می­فرماید: پیامبر- صلی الله علیه و سلم- فرمودند: « مَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ يَتَوَضَّأُ فَيُسْبِغُ الْوُضُوءَ، ثُمَّ يَقُولُ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إلَهَ إلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ إلَّا فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ الثَّمَانِيَةِ، يَدْخُلُ مِنْ أَيُّهَا شَاءَ» [ مسلم]؛ « هر کس از شما وضوی کاملی بگیرد، سپس بگوید: گواهی می­دهم که هیچ خدایی وجود ندارد که شایسته پرستش باشد جز الله و گواهی می­دهم که محمّد – صلّی الله علیه و سلّم-، بنده و فرستاده­ی خداست، هشت دروازه بهشت برای او، باز می­شود از هرکدام بخواهد داخل می­گردد».

14-­ ادای دو رکعت نماز سنّت پس از وضو: به دلیل حدیث سیدنا عثمان –رضی الله عنه- که عُمران از او روایت می­کند: پیامبر- صلی الله علیه و سلم- فرمودند: « هر کس همچون وضوی من، وضو بگیرد سپس دو رکعت نماز بگزارد و در آن به خیالات و تفکرات پوچ دنیوی نپردازد همه گناهان سابقش، مورد عفو، قرار می­گیرد» [ بخاری و مسلم]

وآخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على أشرف المرسلين سيدنا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين