دوای ئه‌وه‌ی قوڕه‌یش پێغه‌مبه‌ری صلی اللە علیە وسلم به درۆ خسته‌وه، هه‌وڵێكی زۆری دا كۆڵی له بانگه‌وازه‌كه‌ی پێ بدات، بۆ هێنانه‌دی ئه‌م مه‌به‌سته‌شی زۆر په‌ناو پێچی هه‌مه‌جۆری به‌ره‌نگاری گرته به‌ر، سه‌رانی كاریگه‌ری له كه‌عبه كۆبوونه‌وه‌و وه‌فدێكیان نارد بۆ خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ر صلی اللە علیە وسلم بۆ قه‌ناعه‌ت پێ كردنی كه واز له بانگه‌وازه‌كه‌ی بهێنێت، بەڵام ئه‌و صلی اللە علیە وسلم هه‌ر ره‌فزی كرد، ئینجا وه‌فدێكی تریان نارده‌وه خزمه‌تی تا ئه‌مجاره به پاره رازی كه‌ن، یان به پله‌و پایه‌یه‌ك یان ئه‌گه‌ر ده‌زانێت نه‌خۆشه با چاره‌سه‌ری بكه‌ن! بەڵام ئه‌و صلی اللە علیە وسلم هه‌ر لای به‌لای ئه‌مانه‌دا نه‌كرده‌وه.. ئینجا كه‌وتنه تانه‌و ته‌شه‌ر لێدانی ئاشكرای و جنێو پێدانی راسته‌وخۆی نێو خه‌ڵكی.. ئینجا گاڵته كردن به‌و وه‌حییه‌ی كه بۆی دێت، بەڵام ئه‌و صلی اللە علیە وسلم هه‌ر گوێی نه‌دانێ وسوور بوو له‌سه‌ر بانگه‌وازی خۆی.. ئینجا ژن وپیاویان كه‌وتنه په‌لاماردان وئازاردانی جه‌سته‌یی، ئوم جه‌میلی هاوسه‌ری ئه‌بو جه‌هل به كۆڵ دڕكه‌زی ده‌هێناو ده‌یخسته سه‌ر رێی پێغه‌مبه‌ر صلی اللە علیە وسلم ئه‌بوجه‌هلی مێردیشی جارێك به تاوێره به‌رد هه‌وڵی كوشتنی دا، بەڵام سه‌ری نه‌گرت و خوای گه‌وره پاراستی.. جارێك كه له كه‌عبه بوو، له ساتی سوجده‌دا گه‌لۆره رقنه‌كانی قوڕه‌یش چوون ریخۆڵه و پیسایی ووشترێكی سه‌ربڕاویان هێناو خستیانه سه‌ر شان و ملی پیرۆزی، بێ ئه‌وه‌ی كه‌س هه‌بێت بوێرێت له‌سه‌ری لادا .. جارێكی تریش یه‌كێك له سه‌ره رقنه‌كانی قوڕه‌یش په‌لاماری داو عه‌باكه‌ی وا له قوڕگی پیرۆزیدا توند كرد كه خه‌ریك بوو بخنكێت.. ده‌یان جۆر ئازاری جه‌سته‌یی تری ئاوا. ته‌نانه‌ت جاری وا هه‌بوو ئه‌و ئازارو ناڕه‌حه‌تییانه‌ی بۆی ده‌هاته پێش هه‌ر له دراوسێ نزیكه‌كانی خۆیه‌وه بوون، بەڵام ئه‌و صلی اللە علیە وسلم ـ كه هه‌ر به ئارام و نه‌فه‌س درێژ بوو ـ دڕك وداڵ و پیساییه‌كه‌ی سه‌ر رێی لاده‌بردو له‌وه زیاتری نه‌ده‌فه‌رموو: ئه‌رێ ئه‌ی تیره‌ی به‌نو عه‌بدومه‌ناف! ئه‌مه كه‌ی دراوسێیه‌تییه؟ !
چوونی بۆطائف: پێغه‌مبه‌رصلی اللە علیە وسلم به‌و ئومێده‌ی هۆزی ثه‌قیف موسوڵمان ببن، له‌گه‌ڵ زه‌یدی كوڕی حارثە دا ته‌شریفی برد بۆ تائیف، له‌وێ له‌گه‌ڵ كوڕه‌كانی عه‌مری كوڕی عومه‌یردا (عه‌بدی یاله‌یل و مه‌سعوود و حه‌بیب) دا كه به حساب پیاوماقوڵانی ئه‌وێن كۆبووه‌وه‌و بۆ ئیسلامه‌تی بانگ كردن، بەڵام ئه‌وان نه‌ك هه‌ر موسوڵمان نه‌بوون، به‌ڵكو زۆر بێ ئه‌ده‌بیش بوون به‌رامبه‌ری و زۆر خراپ وەڵامیان دایه‌وه، هه‌رچی منداڵ و هه‌رزه‌یان هه‌یه تێیان به‌رداو ناكه‌س به‌چه‌كانی خۆیان بۆ گاڵته‌جاڕی خسته دوو، ئینجا به هه‌موان به‌رده‌باریان كرد، ئه‌ویش صلی اللە علیە وسلم به جه‌سته‌ی پڕ ژان وبه دڵ شكاویه‌وه ته‌شریفی هێنایه‌وه بۆ مه‌ككه. له‌وێ بوو ئه‌و دوعا به‌ناوبانگه‌ی كرد كه هه‌مووی خواناسی و خواوویستی و گیانی ووره به‌رزیه، له رێی ئه‌و تائیفییه كه‌لـله ره‌قانه بوو كه ده‌ستی پیرۆزی بۆ نزا به‌ره‌و خوای گه‌وره به‌رز كردبۆوه‌و ده‌یفه‌رموو: (اللهُمَّ إليكَ أشْكو ضَعْفَ قُوَّتِي، وقِلَّةِ حيلَتِي، وهَوَاني عَلَى النَّاسِ. يا أرْحَمُ الرَّاحِمينَ إلى مَنْ تَكِلُنِي؟ إلى عَدُوٍّ يَتَجَهَّمُنِي أمْ إلَى قَريبٍ مَلَّكْتَهُ أمْري؟ إنْ لَمْ تَكُنْ سَاخِطَاً عَلَيَّ فَلا أُبَالي، غَيرَ أنَّ عَافيتَكَ أوسَعُ لي. أعُوذُ بِنورِ وَجْهِكَ الكَريمِ الذي أضَاءَتْ لَهُ السَّمَواتُ والأرضُ، وأشْرَقَتْ لَهُ الظلماتُ، وَصَلَحَ عليهِ أمْرُ الدنيا والآخرةِ، أنْ تَحِلَّ عَلَيَّ غَضَبُكَ، أو تَنْزِلَ عَلَيَّ سَخَطُكَ، وَلَكَ الْعُتْبَى حَتَّى تَرْضَى ، ولا حولَ ولا قوةَ إلا بِكَ).[1]
له سه‌حیحی بوخاری و موسلیمدا هاتووه كه جیبریل ـ سه‌لامی خوای لێ بێت ـ فریشته‌ی به‌رپرسی چیای له‌گه‌ڵدا بوو كه پێغه‌مبه‌ری صلی اللە علیە وسلم بانگ كرد كه ئه‌گه‌ر ده‌یه‌وێت با ئه‌م ئه‌و دوو چیایه‌ی ده‌وری مه‌ككه‌یان به‌سه‌ردا وێك بهێنێته‌وه، بەڵام ئه‌و فه‌رموی: (بلْ ارجو انْ يُخْرِجَ اللهُ مِن اَصْلابِهم مَنْ يَعبدُ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ وَحدَهُ لا يُشرِكُ بِهِ شَيئاً) واته: نا، من ئومێدی ئه‌وه‌م هه‌یه له وه‌چه‌و ره‌چه‌ڵه‌كیان یه‌كێك هه‌ر په‌یدا ببێت خوای گه‌وره به یه‌ك بناسێت و بیپه‌رستێت و شه‌ریكی بۆ بڕیار نه‌دات .
ئه‌مه گه‌وره‌ترین به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئارامگریی ئه‌م پێغه‌مبه‌ره دڵسۆزه صلی اللە علیە وسلم له‌سه‌ر ئه‌و پشوو درێژی و گه‌شبینییه‌ی! بۆیه جێی خۆیه‌تی داعی موسوڵمان وئامۆژگاران ئه‌مه له به‌رچاو بگرن ..
پاشان پێغه‌مبه‌ر صلی اللە علیە وسلم كه ته‌شریفی هێنایه‌وه مه‌ككه، چووه داڵده‌ی موتعه‌می كوڕی عه‌دی [2] ئه‌مه‌ش به پێی عورفی ئه‌و سه‌رده‌مه وه‌كو په‌ناهێنده‌یی ئه‌م زه‌مانه بوو، بۆیه كه‌س نه‌یتوانی قسه‌ی پێ بڵێت ..
ئیسرا و میعراج: له نێو ته‌م و مژی ئه‌م ناسۆرانه‌دا، له ژێر تین و ته‌وژمی ئه‌م خه‌م و خه‌فه‌تانه‌دا خوای په‌روه‌ردگار رێزێكی تایبه‌تی به (ئیسراو میعراج) له پێغه‌مبه‌ره نازداره‌كه‌ی صلی اللە علیە وسلم نا، تا له‌وه دڵنیای كات كه وه‌ك ته‌كلیفی گه‌یاندنی دینه‌كه‌ی لێ كردووه، پشتیشی ده‌گرێت، تایه‌قینیی چه‌ندین ئه‌وه‌نده‌ی تر رۆچێت و له‌سه‌ر بانگه‌وازه‌كه‌ی به عه‌زم و جه‌زمتری كات، تا له‌سه‌ر ته‌وحیده‌كه‌ی سوورتری كات و فێری كات كه ئه‌وی رێی راست كردنه‌وه‌و ئیسڵاحی كۆمه‌ڵگا ده‌گرێته به‌ر ده‌بێت به‌جه‌رگ بێت، پشوو درێژ بێت، هه‌موو كه‌ندو كۆسپه‌كانی سه‌رڕێی پێ ئاسان بێت مادام چاوی له هێنانه‌دی ئامانجی بڕیووه، دیسان تا بۆ شوێن كه‌وتووانی ببێته هێماو نموونه‌ی خۆگریی وكۆڵنه‌دان و نه‌به‌زین، تا ئه‌وه به كرده‌وه بسه‌لمێنێت كه هه‌ر كه‌س ده‌یه‌وێت په‌یامی ئه‌م بانگه‌وازه له‌گه‌ڵ ئه‌م و له دوای ئه‌م هه‌ڵگرێت راستگۆو ئازاو بێ باكانه هه‌ڵیگرێت.. دیسان بۆ ئه‌وه‌ی له‌و گه‌شته ناساییه‌یدا ئه‌و پێغه‌مبه‌ره راستگۆو پشوودرێژانه ببینێت كه خه‌ڵكی به درۆی ده‌خستنه‌وه‌و هه‌ر كۆڵیان نه‌داو سه‌ربه‌رزانه‌ش گه‌یشتنه ئامانجی خواوویستییان.. تا ئه‌میش دڵی به‌و مژده‌یه گه‌ش بێته‌وه كه خوای گه‌وره پێی ده‌فه‌رموێ: به كوێرایی چاوی كافره‌كانی مه‌ككه و موشریكانی دنیا بانگه‌وازی دینه‌كه‌ت سنووری مه‌ككه ده‌بڕێت و ئه‌وه‌نده‌ت دەسەڵات ده‌بێت كه قوڕه‌یش نه‌توانێت نه خۆت نه یاوه‌رانت بچه‌وسێنێته‌وه ..
ئیسراء : ئیسرا ووشه‌یه‌كی عه‌ربیه‌ومانای (گه‌شت به شه‌و) ه، مه‌به‌ستیش لێره‌دا گه‌شته‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ری خۆشه‌ویست بوو صلی اللە علیە وسلم به شه‌و له مزگه‌وتی حه‌رام (له كه‌عبه‌ی پیرۆزه‌وه له مه‌ككه) بۆ مزگه‌وتی ئه‌قسا له شام، ئه‌مه‌ش ساڵێك یان كه‌مێك زیاتر پێش كۆچی پیرۆزی بوو بۆ مه‌دینه خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: (سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلَاً مِنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إلَى الْمَسْجِدِ الْأقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ) الاسراء/1 واته: پاك و بێ خه‌وشی بۆ ئه‌و خوایه‌ی كه گه‌شتی شه‌وی به به‌نده‌كه‌ی خۆی له مزگه‌وتی حه‌رامه‌وه بۆ مزگه‌وتی ئه‌قسا كرد، ئه‌و مزگه‌وته‌ی كه هه‌موو ده‌وروبه‌ریمان به‌فه‌ڕو به‌ره‌كه‌ت كردبوو، تا هه‌ندێك له نیشانه‌و به‌ڵگه‌كانی خۆمانی نیشان ده‌ین، خوای گه‌وره بیسه‌رو بینه‌ره ..
ناشێت كه‌س له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ژیریی ده‌رك به ئه‌نجامدانی ئیسرا ناكات ئینكاری بكات، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی گه‌شتێكی ئاوا دوورو درێژی له مه‌ككه‌وه بۆ قودس به ته‌نها شه‌وێك، به شتێكی ئیستیعاب نه‌كراوو مه‌حاڵ ده‌بینێت، ئینكاری بكات، چونكه ئه‌وی كاره‌كه‌ی ئه‌نجامداوه‌و رێسا گه‌ردوونیه‌كه‌ی بۆ گۆڕیووه خوای گه‌وره‌یه كه كردگاری گه‌ردوون وخاوه‌نی رێساكانی به‌ڕێوه‌بردنێتی. خوای گه‌وره ـ كه دەسەڵاتی به‌سه‌ر هه‌ر هه‌موو شتێكدا ده‌شكێت ـ هه‌ر ئه‌و ئه‌م كاره‌ی بۆ پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی صلی اللە علیە وسلم ئه‌نجامداوه ..
ئیسرا به گیان و جه‌سته بوو، نه‌ك هه‌ر به گیان، واته له خه‌ودا نه‌بووه، به‌ڵكو به حه‌قیقی به رۆح و لاشه ئه‌نجامدراوه، ئه‌گه‌ر وانه‌بوایه كافره‌كانی قوڕه‌یش ئاوا سه‌خت ئینكارییان نه‌ده‌كرد، گه‌ر بیفه‌رموایه: من ئه‌مشه‌و له خه‌ونمدا گه‌شتم بۆ قودس كردو له‌وێوه بۆ ئاسمانه‌كان به‌رز كرامه‌وه، هیچی مایه‌ی ئینكاری تێدا نه‌ده‌بوو، چونكه خه‌ون بینین دیارده‌یه‌كه به‌سه‌ر هه‌موو كه‌سێكدا دێت و خه‌ڵكیش له خه‌ونه‌كانیاندا شتی سه‌یرو سه‌مه‌ره ده‌بینن، كه‌سیش ئینكاری خه‌ونی كه‌سی تر ناكات، بۆیه خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: (وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إلاَّ فِتْنَةً لِلنَّاسِ) الاسراء/60 واته ئه‌و خه‌ونه‌ی كه نیشانماندایت هه‌ر بۆ تاقی كردنه‌وه‌ی هه‌ڵوێستی خه‌ڵكی بوو [3] ..
فه‌رمووده له هه‌ردوو سه‌رچاوه‌ی سه‌حیحدا هاتووه كه ئیسراكه‌ی به سواری بۆراق بووه، فریشته‌ش هاوڕێی پێغه‌مبه‌ر بوون هه‌ر له مه‌ككه‌وه تا مزگه‌وتی ئه‌قسای قودس، له‌وێ خوای گه‌وره هه‌موو پێغه‌مبه‌رانی بۆ كۆكرده‌وه‌و به ره‌زامه‌ندی هه‌موویان پێش نوێژی بۆ كردن.. كه بۆ سبه‌ینێ پێغه‌مبه‌ر صلی اللە علیە وسلم باسی روداوه‌كه‌ی بۆ قوڕه‌یش گێڕایه‌وه، لێی پشت په‌ل كه‌وتن و ئینكاریان كردو هه‌واڵه‌كه‌یان به ناو خه‌ڵكیدا ته‌شه‌نه پێدا تا ئه‌وی باوه‌ڕی هێناوه بیخه‌نه سه‌ر گومان و خه‌ڵكه‌كه‌ی تریش له دینه‌كه دوور خه‌نه‌وه، له‌و رۆژه‌دا بوو كه قوڕه‌یش چوونه لای ئه‌بو به‌كری سددیق ـ خوا لێی رازی بێت ـ و به ته‌وسه‌وه پێیان ووت: هاوڕێكه‌ت پاڵانته‌ی ئه‌وه لێ ده‌دات كه ئه‌مشه‌و چۆته قودس و له‌وێشه‌وه بۆ ئاسمان، ئه‌ویش فه‌رمووی: ئه‌گه‌ر ئه‌و وای فه‌رموو بێت، راست ده‌كات، بۆیه له‌و رۆژه‌وه له‌به‌ر ئه‌وباوه‌ڕه پته‌وەی پێغه‌مبه‌ر صلی اللە علیە وسلم نازناوی (سددیق: راستگۆوان )ی پێ به‌خشی ..
میعراج : میعراج گه‌شته ئاسمانیه‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ری نازداره صلی اللە علیە وسلم له سه‌ر زه‌ویه‌وه بۆ ئاسمانه‌كان تا گه‌یشتنی به‌و شوێنه‌ی كه پێی ده‌وترێت سیدره‌تول مونته‌ها.. له فه‌رمووده‌ی سه‌حیحی بوخاری و موسلیمدا هاتووه كه پێغه‌مبه‌ر صلی اللە علیە وسلم له ئاسمانه‌كاندا پێغه‌مبه‌ره‌كانی ده‌بینی و دیداری له‌گه‌ڵیاندا ده‌كردن، هه‌ر له‌و شه‌وه‌شدا بوو كه پێنج نوێژ ـ به پاداشتی په‌نجا نوێژ ـ له‌سه‌ر ئوممه‌ته‌كه‌ی فه‌رز كرا ..
میعراجیش به فه‌رمووده‌ی سه‌حیح سه‌لمێنراوه‌و قابیلی ئینكار كردن نییه، ئه‌وی فه‌رمانی به‌م كاره كردووه‌و ئه‌نجامی داوه خوای په‌روه‌ردگاره هه‌ر چه‌نده هه‌ندێك زانا ئه‌و ئایه‌تانه‌ی سوره‌تی النجمیان كردووه به به‌ڵگه‌ی سه‌لماندنی ئه‌م روداوه، كه خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: (وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى * عِنْدَ سِدْرَةُ الْمُنْتَهَى * عِنْدَهَا جَنَّةُ الْمَأوَى) النجم/13 ـ 15 واته: جوبره‌ئیل جارێكی تریش پێغه‌مبه‌ری له سیدره‌تول مونته‌هاوه بینییه‌وه، له‌وێ كه به‌هه‌شتی مه‌ئوای لێیه، له‌وێ به‌ڵگه‌و نیشانه گه‌وره‌كانی خوای خۆی دی .
له وه‌رگرتنی باسه‌كانی ئیسراو میعراجدا، هه‌ر ئه‌وه‌نده ده‌توانین به راست بزانین كه به‌سه‌نه‌دی راسته‌وه گێڕراونه‌ته‌وه، ئه‌مما ئه‌وی سه‌نه‌ده‌كه‌ی وا نییه، ناچار نین هه‌ر وه‌ری بگرین ..
[1] واته: ( ئه‌ی په‌روه‌ردگار شكاتی لاوازی و بێ ده‌سه‌ڵاتی و فێڵ نه‌زانی و سووكیم له لای خه‌ڵكان، ته‌نها له لای تۆ ده‌كه‌م، كه به‌به‌زه‌ییترینی هه‌موو خاوه‌ن به‌زەییه‌كانی، تۆ خاوه‌نی چه‌وساوه‌كانی و خاوه‌نی منی، بۆ لای كێم ده‌نێریت؟! بۆ لای دوژمنێك كه رووم لێ گرژ ده‌كات، یان بۆ لای دوژمنێك كه كاری منت خستۆته ژێر ده‌ستی، ئه‌گه‌ر جه‌نابت له من تووڕه نه‌بووبیت من هه‌ر باكم نییه، به‌ڵام سه‌لامه‌تی جه‌نابت چاكتره، په‌نا به‌و نووره‌ی رووت ده‌گرم كه هه‌رچی تاریكی هه‌یه له به‌رامبه‌ریدا روناك بۆته‌وه، ئه‌و نووره‌ی كه كاروباری دنیاو رۆژی دوایی پێ چاكراوه، من خه‌می ئه‌وه‌مه جه‌نابت رقت لێم هه‌ستێت، ده‌نا گله‌ییت جێی خۆیه‌تی تا رازی ده‌بێت، من هیچ جۆره تواناو هێزێكم نییه ئیللا ئه‌وه نه‌بێت كه به تۆ هه‌مه) ئه‌م حه‌دیسه هه‌رچه‌نده سه‌نه‌ده‌كه‌شی زه‌عیفه به‌ڵام به‌رده‌وام سیره‌وانان هێناویانه‌ته‌وه.(بڕوانه كتێبی ژیانی پێغه‌مبه‌ری خوا له قورئان و سوننه‌تدا/ نوسینی مامۆستا محمد ملا فائق الشهرزوری ب1/193) ئه‌و زیاتر له سه‌نه‌ده‌كه‌ی كۆڵیوه‌ته به‌ڵام ئه‌وه‌ش بزانه كه له هه‌ردوو سه‌حیحی بوخاری و موسلیمدا حه‌دیسی تر هاتووه كه پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم له وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره‌دا كه دايكە عائیشه‌خان لێی پرسی: ئایا ناخۆشترین رۆژت كامه بوو؟ ئاماژه‌ی به‌م روداوه‌ی به‌نی سه‌قیف كرد.. (و)
[2] له هه‌موو زه‌مانێكدا ئه‌م داڵده دانه به شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان هه‌یه، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه پیاوماقوڵ و ده‌سه‌ڵاتدارێك ئیعلان ده‌كات كه فڵان كه‌سی خسته ژێر سه‌رپه‌رشتیاری خۆی و وا له ژێر باڵی ئه‌ودا، ئیدی كه‌س بۆی نییه ده‌ستدرێژی بكاته سه‌ر ئه‌و فڵان كه‌سه، چونكه هه‌ر ده‌ستدرێژییه‌ك بۆ سه‌ر ئه‌و به ده‌ستدرێژی حسێبه بۆ سه‌ر داڵده‌ده‌ره‌كه .. لای ئاغای كورده‌واریش هه‌ر وا بوو. ( و)
[3] پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم پێش ئه‌و شه‌وه‌ی كه ئیسرای پێ كرا، خه‌ونێكی بینی، له خه‌ونیدا دیتی شێ فریشته هاتوونه‌ته كه‌عبه، یه‌كیان له هاوڕێكانی پرسی كامیان محمده؟ یه‌كیان فه‌رمووی: ئه‌وه‌ی ناوه‌ڕاستیانه، ئیتر هاتوون و بردویانه بۆ ئاسمان، ئیتر بۆ سبه‌ی خه‌ونه‌كه‌ی به حه‌قیقه‌ت بینی.. (ابن كثیر : تفسیر القرآ‌ن العظیم / دار المفید ب3 لا 5 ) . (و).