امام ابو عبد الله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیره بن بردزبه جعفی بخاری، در روز جمعه بعد از نماز، در 13 ماه شوال سال 194 هجری در بخارا (یکی از شهرهای ازبکستان کنونی) در خانواده‌ای متدین چشم به دنیا گشود، پدرش اسماعیل، یکی از علمای حدیث، در آن زمان بود.
تاریخ نویسان می‌گویند: امام محمد بخاری در کودکی به علت بیماری نابینا گردید؛ وطبیبان از علاجش ناتوان شدند، مادرش بسیار غمگین بود وشبانه و روز دعا می‌کرد واز خدا می‌خواست که بینائی فرزندش به وی بازگرداند؛ شبی حضرت ابراهیم را در خواب دید که به او می‌گوید: بخاطر دعاهایت خداوند بینائی فرزندت را به او برگردانیده است؛ پس چون صبح نمود دید که خداوند فرزندش را شفا داده وبینائی‌اش را به وی باز گردانیده است.
امام محمد بخاری از همان آغاز کودکی شیفته علم حدیث بود، لذا تحصیلات خود را از مکاتب سنتی بخارا آغاز کرد، پس از فراگیری تحصیلات ابتدائی به حلقه‌ی دروس علمای حدیث پیوست، سپس برای تحصیل وفراگیری علم بیشتر به سرزمین‌های دیگر مانند: نیشاپور، ری، بلخ، مکه، مدینه، بصره، کوفه، بغداد، دمشق، فلسطین و... که مراکز علمی آن زمان به شمار می‌آمدند، مسافرت کرد، او در این مسافرت‌ها که به اقطار جهان نمود با بسیاری از حفاظ و اهل حدیث ملاقات کرد، و احادیث زیادی شنید و روایات‌های فراوانی نوشت.
امام بخاری حافظه و هوش خاصی داشت، بطوری که از همان دوران کودکی اساتیدش ضریب هوشی خارق العاده‌ای را در سیمایش می‌دیدند، روزی احمد بن حفص ـ یکی از اساتیدش ـ، نگاهی به وی انداخت و گفت: این شخص به شهرت خواهد رسید.
حاشد بن اسماعیل می‌گوید: محمد بن اسماعیل بخاری، کودکی بیش نبود و همراه ما از محضر اساتید حدیث کسب فیض می‌کرد، ما می‌نوشتیم اما او چیزی نمی‌نوشت، ما به او می‌گفتیم: این آمدن ورفتنت چه فایده‌ای دارد شما که چیزی نمی‌نویسید؟! او بعد از گذشت شانزده روز به ما گفت: شما مرا بسیار سرزنش می‌کنید؛ اکنون آنچه نوشته‌اید بیاورید وبه من نشان دهید.
ما نوشته‌هایمان که حدود پانزده هزار حدیث بود به وی نشان دادیم، آنگاه امام بخاری همه‌ی آن‌ها را همانگونه که نوشته بودیم از حفظش برای ما خواند و ما برخی نوشته‌هایمان را تصحیح کردیم.
امام بخاری در قوت حافظه نابغه بود؛ ایشان می‌گویند: من صد هزار حدیث صحیح، و دویست هزار حدیث غیر صحیح از حفظ دارم.
هنگامی که امام بخاری به بغداد رفت، و آوازه ایشان زبانزد خاص و عام گردیده بود، علما و محدثین بغداد تصمیم گرفتند که حافظه‌ی امام بخاری را بیازمایند، لذا یک صد حدیث را انتخاب کردند و متن و سند احادیث را وارونه نمودند، یعنی متن هر حدیث را با سند حدیث دیگر مخلوط کردند و برعکس، سپس ده نفر را برگزیدند، و به هر کدام از آنان ده حدیث دادند، آنگاه هر کدام از آنان آن ده حدیث را از اول تا آخرش برای امام بخاری می‌خواند، و از امام سؤال می‌کرد، امام بخاری در پاسخ می‌گفت: این حدیث را نمی‌شناسم، این گونه یکی پس از دیگری ده احادیثش را به پایان رساند، و امام فقط می‌گفت: این حدیث را نمی‌شناسم. افراد نادانی که حاضر بودند، گفتند: او جاهل و ناتوان است، و نمی‌داند، اما علما و محدثین به یکدیگر نگاه کردند و گفتند که وی متوجه شده است.
آنگاه امام بخاری به نفر اول فرمود: حدیث اولی که برایم خواندی صحیحش چنین است، و متن و سند آن را بیان نمود، و اینگونه همه‌ی احادیثش را تصحیح واصلاح کرد، سپس به همین ترتیب متن وسند همه‌ی احادیث نه نفر دیگر نیز درست نمود، واشتباهاتشان را بیان کرد، سرانجام همه‌ی حضار به قدرت حفظ وذکاوت شگفت انگیزش اعتراف نمودند.
شیوخ ایشان:
1- عبید الله بن موسی عبسی (ت: 213هـ).
2- مکی بن ابراهیم بلخی (ت: 215هـ).
3- عبد الأعلی بن مسهر (ت: 218هـ).
4- ابو نعیم فضل بن دکین (ت: 219هـ).
5- آدم بن ایاس (ت:220هـ).
6- عفان بن مسلم بصری (ت:220هـ).
7- عبد الله بن عثمان مروزی (ت: 221هـ).
8- یحیی بن معین (ت: 233هـ).
9- علی بن مدینی (ت: 234هـ).
10- احمد بن حنبل (ت: 241هـ).
11- و...
شاگردان ایشان:
امام بخاری در عنفوان جوانی تدریس را آغاز نمود وآوازه‌اش به گوش تشنگان علم رسید، لذا جمعیت انبوهی برای شنیدن درس حدیث در محضرش حاضر شدند، امام در شهرهای بصره، بغداد، حجاز، بلخ وغیره به تدریس پرداخت، ودر اواخر عمرش به زادگاهش بخارا بازگشت، ومدت طولانی مشغول تدریس وتحدیث گردید، بیش از نود هزار نفر کتاب «صحیح» را از زبان ایشان شنیده‌اند، برخی از شاگردان برجسته‌ی امام را ذکر می‌نماییم:
1- مسلم بن حجاج نیشاپوری (ت:261هـ)
2- ابو عیسی محمد بن عیسی ترمذی (ت:279هـ)
3- ابو عبد الرحمن احمد بن علی نسائی (ت:303)
4- ابو علی صالح جزره (ت: 293هـ).
5- ابو عبد الله محمد بن نصر مروزی (ت:294هـ)
6- ابو جعفر محمد بن عبدالله حضرمی (ت:297هـ)
7- ابوبکر محمد بن اسحاق ابن خزیمه (ت:311هـ).
8- محمد بن یوسف فربری
9- ابراهیم بن معقل نسفی
10- و....
تألیفات:
امام بخاری خدمات شایانی برای اسلام انجام داد، وکتاب‌های گرانبهای از خود بجای گذاشت که مهمترین آن‌ها کتاب ایشان در حدیث [الجامع الصحیح] «صحیح بخاری» می‌باشد، امام بخاری در عنفوان جوانی به تصنیف و تألیف روی آورده است. کتاب‌های دیگر امام بخاری عبارتند از:
1- الأدب المفرد.
2- التاریخ الکبیر.
3- التاریخ الأوسط.
4- التاریخ الصغیر.
5- التفسیر الکبیر.
6- المسند الکبیر.
7- کتاب العلل.
8- کتاب رفع الیدین.
9- کتاب الأشربة.
10- کتاب القراءة خلف إمام.
11- کتاب الضعفاء.
12- بر الوالدین.
13- کتاب الکنی.
14- خلق افعال العباد.
15- أسامی الصحابة.
صحیح بخاری و انگیزه‌ی تألیف:
همچنان که ذکر نمودیم امام بخاری علاوه از کتاب «صحیح» کتاب‌های گرانبهای دیگر نیز به رشته تحریر در آورده است، اما کتاب «صحیح» که نام کاملش: «الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله وسننه وأیامه» می‌باشد، شهرت و مقام خاصی دارد، که باتفاق مسلمانان، صحیح‌ترین کتاب بعد از قرآن کریم می‌باشد، امام بخاری در مدت 16 سال تلاش و زحمت فراوان از میان ششصد هزار احادیثی که حفظ داشت انتخاب و تألیف نمود.
امام بخاری می‌گوید: هر حدیثی را که می‌خواستم در کتابم بنویسم ابتدا غسل می‌کردم و دو رکعت نماز می‌خواندم سپس استخاره می‌کردم، آنگاه بعد از اینکه به صحت آن یقین می‌کردم، آن را در کتاب «صحیح» ثبت می‌نمودم.
در عصر امام بخاری کتاب‌های مختلفی در متن حدیث تألیف شده بود، اما اکثر آن کتاب‌ها شامل احادیث صحیح و ضعیف بود، روزی امام اسحاق بن راهویه، استاد امام بخاری خطاب به شاگردانش فرمود: چه خوب بود اگر احادیث صحیح رسول خداص را در کتابی مختصر جمع‌آوری می‌کردید.
بنابراین، این سخن توجه امام بخاری را جلب نمود، لذا تصمیم گرفت که کتابی مختصر که فقط حاوی احادیث صحیح باشد، جمع‌آوری نماید.
همچنین امام بخاری شبی در خواب می‌بیند که روبروی رسول خداص ایستاده و با یک بادبزنی حشرات را از ایشان دور می‌کند، آنگاه از معبرین؛ تعبیر خوابش را پرسید، آن‌ها گفتند که شما احادیث ساختگی و دروغ را از رسول خداص دور می‌کنید.
سرانجام این خواب نیز اراده‌اش را مصمم‌تر نمود؛ و کتاب صحیح را تألیف کرد.
ترتیب صحیح بخاری:
امام بخاری کتاب صحیح را به کتب، و کتب را ابواب مختلف تقسیم نموده است، کتاب صحیح بخاری شامل 97 کتاب و3450 باب می‌باشد.
امام کتابش را به کتاب (بدء الوحی) آغاز کرده، سپس کتاب ایمان، بعد کتاب طهارت، آنگاه نماز، بعدش زکات، سپس روزه، بعد حج ذکر نموده است. سپس کتاب بیوع (معاملات) را آورده، بعد از معاملات مرافعات: شهادات، صلح، وصیت، وقف، وجهاد، ذکر کرده است.آنگاه برخی ابواب غیر فقهی مانند: آغاز آفرینش، داستان زندگی پیامبران، بهشت و دوزخ، سپس مناقب قریش و فضیلت اصحاب پیامبر ذکر کرده است.
بعد از آن سیرت و غزوه‌های پیامبرص آورده، و بعد از آن کتاب تفسیر ذکر نموده است.
سپس به فقه برگشته و کتاب نکاح، طلاق، و نفقه ذکر کرده، سپس کتاب خوراکی‌ها، بعد نوشیدنی‌ها، و بعد از آن کتاب طب، سپس کتاب ادب، و استئذان (اجازه) ذکر کرده، سپس کتاب نذور و کفارات، بعد کتاب حدود آورده، و سپس کتاب تعبیر خواب، و بعد کتاب فتن، بعد کتاب اعتصام به کتاب و سنت ذکر نموده و در اخیر با کتاب توحید کتابش را به پایان رسانده است.
گفتنی است که برحسب اختلاف نسخه‌های صحیح بخاری، در تقدیم و تأخیر برخی کتب و ابواب اختلاف وجود دارد.
امام بخاری گاهی در یک باب حدیثی را بصورت مختصر ذکر می‌کند سپس در جای دیگر همان حدیث را بصورت کامل و مطول می‌آورد، و برخی از احادیث را برای استدلال مسائل فقهی در جاهای مختلف تکرا می‌نماید که این خودش نمایانگر دانش و فقه امام بخاری است.
همچنین در صحیح بخاری احادیثی بصورت معلق آورده شده است، و در اصطلاح محدثین حدیث معلق به احادیثی می‌گویند که از ابتدای سندش، یک راوی یا بیشتر حذف شده باشد.
امام حافظ ابن حجر عسقلانی شارح صحیح بخاری می‌نویسد: احادیث معلق در صحیح بخاری به دو بخش تقسیم می‌شوند:
1) احادیث معلقی که امام بخاری آن‌ها را در ابواب دیگر از همین کتاب صحیح به صورت مسند وموصول آورده است (که تعدادشان 1181 حدیث می‌باشد).
2) احادیث معلقی که در ابواب دیگر به صورت موصول و مسند نیامده است (وتعداد آن‌ها 160 حدیث می‌باشد) و خود این بخش به دو دسته تقسیم می‌شود:
1- آنچه که با صیغه جزم (مانند: قال و روی) آورده، ـ که این روایات به آن کسانی که نسبت داده شده صحیح است، ـ بنابراین برخی از آن‌ها بر شرط خود بخاری، و یا کمتر از شرط وی هستند، و ممکن هست نزد دیگران صحیح و یا حسن باشد.
و همچنین احتمال ضعف نیز وجود دارد.
2- آنچه با صیغه‌ی تمریض (مانند: قیل روی) آورده است که این نوع روایات ممکن است صحیح یا حسن باشند هرچند که بر شرط بخاری نیستند، و ممکن است ضعیف باشند.
و قابل ذکر است که احادیث معلق جز اصل کتاب به شمار نمی‌آید، بلکه امام بخاری این‌ها را برای استشهاد یا توضیح حدیث و یا ترجیح حدیثی بر حدیث دیگر آورده است.
امام ابن صلاح در کتاب «مقدمه‌ی علوم حدیث» تعداد احادیث صحیح بخاری 7275 حدیث (با تکرار) و بدون تکرار 4000 هزار حدیث ذکر نموده و امام محیی الدین نووی نیز در کتاب «تقریب» از همین رای تبعیت نموده است.
اما حافظ ابن حجر عسقلانی از آنجائی که صحیح بخاری را شرح داده است، یک شمارش دقیق‌تری ارائه نموده است.
وی می‌گوید: تمام احادیث بخاری با تکرار7397 حدیث می‌باشند، و تمام احادیث معلق در صحیح بخاری 1341 حدیث است که بیشتر تکراری هستند، و تمام روایات معلق مرفوعی که در جاهای دیگر کتاب با سند موصول ذکر نشده 160 حدیث است که آن‌ها را در کتاب «تغلیق التعلیق» با اسناد متصل آورده‌ام، و تعداد متابعات در صحیح بخاری 341 حدیث می‌باشد.
بنابراین تمامی احادیث بخاری با شمارش احادیث مکرر 9082 حدیث می‌باشند.
شرح صحیح بخاری:
علمای اسلام به کتاب «صحیح بخاری» اهتمام ویژه‌ای داده‌اند، بر این کتاب عظیم بیش از 80 شرح نوشته شده است، که مهمترین آن‌ها:
1-فتح الباری شرح صحیح البخاری، تألیف امام حافظ ابن حجر عسقلانی(ت:852هـ) است.
2-عمدة القاری شرح صحیح البخاری، تألیف امام بدرالدین محمود عینی(ت: 855) است.
مختصر صحيح بخارى:
تعداد زیادی ازعلما ومحدثین کتاب صحیح بخاری را اختصار نموده‌اند، که معروفترین آن‌ها:
1-مختصربخاری، تألیف امام عبد الله بن سعد بن أبی جمره الاندلسی است.
2-مختصر بخاری (التجرید الصحیح) تألیف امام زین الدین احمد بن عبداللطیف زبیدی است، که خوشبختانه توسط دوست عزیزمان آقای عبدالقادر ترشابی ترجمه وچاپ شده، واکنون چاپ مجدد آن با مراجعه وتصحیح اینجانب زیر چاپ می‌باشد.
وفات:
امام بخاری در سن 62 سالگی در شب عید فطر سال 256 هجری در قریه خرتنگ از توابع سمرقند چشم از جهان فرو بست ودر همانجا به خاک سپرده شد.
«ولد في صدق وعاش حمیدا ومات في نور»
این گفته برحسب حروف ابجد بیانگر سال ولادت، عمر، وسال وفات می‌باشد .(تعداد حروف صدق: 194، حمید: 62، و نور:256 می‌باشد).
برگرفته از کتاب آشنایی با ائمه حدیث / حسین تاجی گله داری