امام ابو عیسی محمد بن عیسی بن سوره ترمذی، در سال 209 هجری در ترمذ چشم به جهان گشود، از سنین کودکی فراگیری علم را آغاز نمود، لذا از محضر علمای شهر خود استفاده کرد، آنگاه برای کسب دانش بیشتر وجمع‌آوری احادیث به اقطار جها ن مسافرت کرد.
امام ترمذی از نظر وسعت علم و حافظه نابغه بود، امام ابن حجر عسقلانی در کتاب «تهذیب التهذیب» از امام ترمذی حکایت می‌کند: در مسیر راه مکه بودم، و از یکی از محدثین دو جزء حدیث نوشته بوده‌ام، اتفاقا گذار همان محدث به آنجا افتاد، خواستم که آن احادیث را از زبان خود استاد بشنوم، لذا به گمان اینکه آن دو جزء با خود دارم به محضرش رسیدم، در صورتی که من چیز دیگر برداشته بودم، و از استاد تقاضای سماع آن احادیث نمودم، ایشان موافقت کردند، و گفتند: من می‌خوانم شما با نوشته‌هایت مطابقت دهید، وشروع به خواندن کرد، ناگهان متوجه شد که برگه‌های سفید وننوشته در دست دارم، ناراحت شد وگفت: آیا مرا مسخره می‌کنی؟! عرض کردم: خیر، من این‌ها را از بر دارم. گفت: آیا پیش از آمدن به اینجا آن‌ها را یاد کرده‌ای؟! عرض کردم: خیر. سپس گفتم: احادیثی دیگر برایم بخوان، آنگاه وی چهل حدیث از روایات غریبش بریم خواند، سپس گفت: حالا این‌ها بخوان، من آن‌ها را از اول تا آخرش برایش خواندم، در پایان گفت: کسی مثل شما ندیده‌ام.
شیوخ امام:
امام ترمذی از محضر علمای و دانشمندان مشهور کسب فیض نمود، مانند:
1-امام محمد بن اسماعیل بخاری
2-امام مسلم بن حجاج نیشاپوری
3-امام ابوداود سیستانی
4-امام اسحاق بن راهویه
5-قتیبه بن سعید
6-محمد بن بشار
7-علی بن حجر
8-سوید بن نصر
9-ابو مصعب احمد بن ابی بکرزهری
10-اسماعیل بن موسی فزاری
شاگردان امام:
امام ترمذی یکی از دانشمندان وحفاظ حدیث به شمار می‌آید، و خلق بسیاری از محضر ایشان استفاده برده‌اند، که مشهور‌ترین آن‌ها:
1-حسین بن یوسف فربری
2-هیثم بن کلیب شاشی
3-ابو العباس محمد بن احمد محبوبی
4-مکحول بن فضل نسفی
5-ابو جعفر محمد بن احمد نسفی
6-حماد بن شاکر ...... می‌باشند.
تألیفات:
امام ترمذی کتاب‌های بسیاری در علم حدیث تألیف نمود که مهمترین و معروفترین آن‌ها کتاب:
(الجامع) یا (سنن ترمذی) می‌باشد.
امام ترمذی در باره کتاب «جامع» می‌گوید: کتابم را به علمای حجاز، عراق وخراسان عرضه کردم، همه‌ی آن‌ها به آن راضی شده، و آن را نیکو شمردند، وکسی که در خانه‌اش این کتاب وجود داشته باشد، گویا که در خانه‌اش پیامبری است که سخن می‌گوید.
کتاب‌های دیگر امام عبارتند از:
1-کتاب العلل
2-کتاب التاریخ
3-کتاب الشمائل
4-کتاب الزهد
5-کتاب الأسماء والکنی.
جامع یا سنن ترمذی:
کتاب امام ترمذی یکی از مهمترین کتاب‌های معتبر حدیث به شمار می‌آید، امام ترمذی هنگامی که از تألیف کتابش فراغت یافت آن را بر علمای عصرش در حجاز، عراق، وخراسان که مهد علم ودانش بود عرضه نمود وهمگی کتابش را پسندیدند.
امام ترمذی در کتاب «جامع» یا «سنن» خود را فقط ملزم به روایات صحیح، نکرده؛ بلکه احادیث صحیح وحسن وضعیف وغریب نیز آورده، وروایات معلل نیز برای بیان کردن علتش روایت کرده است.
اما امام ترمذی سعی که هیچ حدیثی را ذکر نکند؛ مگر اینکه فقیهی از فقها به آن عمل نموده باشد، ونزد علما قابل احتجاج باشد .
کسی که کتاب جامع ترمذی را مطالعه نماید وسعت علم وفقه امام را در می‌یابد.
امام ترمذی کتابش را به بهترین وجه مرتب ساخته،مذاهب فقهی علما ونحوه‌ی استلال به حدیث را نیز ذکر کرده است، همچنین فواید ومسائل مربوط به جرح وتعدیل وعلل نیز بیان کرده است.
پاره‌ای از احادیث کتابش از طرف بعضی از حفاظ وناقدین حدیث مانند ابن جوزی وغیره مورد انتقاد شدید قرار گرفته، تا جای که حدود 30را موضوع دانسته‌اند، اما امام جلال الدین سیوطی مجدد ومحدث قرن نهم هجری از آن‌ها بشدت دفاع نموده است، وقابل ذکر است که اکثر این احادیث در باب فضایل می‌باشد،وعلامه آلبانی نیز کتاب را به دو بخش صحیح وضعیف تقسیم نموده است.
شرح جامع ترمذی:
بسیاری از علما این کتاب گهر بار را شرح داده‌اند، برخی از این شرح‌ها عبارتند از:
1-عارضة الأحوذى فی شرح سنن الترمذى تألیف امام ابوبکر ابن العربی (متوفاى:543هـ)
2-قوت المغتذی على جامع الترمذی تألیف امام حافظ جلال الدین سیوطى (متوفاى:911هـ)
3-تحفة الأحوذی شرح جامع الترمذی تألیف علامه‌ی محدث عبدالرحمن مبارکفوری (متوفای: هـ)
وفات:
امام ترمذی در اواخر عمر نابینا گردید، وبعد از یک عمر خدمت برای دین اسلام، در شب دوشنبه 13 ماه رجب سال 279 هجری درسن 70 سالگی در شهر ترمذ به دارباقی شتافت.
برگرفته از کتاب آشنایی با ائمه حدیث/ حسین تاجی گله داری