راه ­های پیشگیریِ انحراف از عقیده­ ی صحیح

• 1-پیروی از راه راست و مستقیمی که رسول الله ترسیم کرده است. همان راه و روش رسول الله و اصحابش؛ و دوری کردن از راه­های متضاد آن، راه بدعت و گمراهی؛ دلایل در این زمیننه بسیار است از جمله:

  الف) الله متعال می­فرماید: ﴿وَأَنَّ هَٰذَا صِرَٰطِي مُسۡتَقِيمٗا فَٱتَّبِعُوهُۖ وَلَا تَتَّبِعُواْ ٱلسُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمۡ عَن سَبِيلِهِۦ﴾ [الأنعام: 153] «و این راهِ راست من است؛ پس از آن پیروى كنید و از [دیگر] راه­ها پیروى نكنید [چرا که] شما را از راه او جدا مى‌سازد».

  ب) الله عزوجل می­فرماید: ﴿ٱتَّبِعُواْ مَآ أُنزِلَ إِلَيۡكُم مِّن رَّبِّكُمۡ وَلَا تَتَّبِعُواْ مِن دُونِهِۦٓ أَوۡلِيَآءَۗ قَلِيلٗا مَّا تَذَكَّرُونَ﴾ [الأعراف: 3] «[ای مردم،] از آنچه از جانب پروردگارتان بر شما نازل شده است پیروی کنید و از [دوستان و] کارسازانِ دیگر به جز او پیروی نکنید؛ چه اندک پند می‌‌پذیرید!».

  ج) رسول الله فرمودند: «فَإِنَّهُ مَنْ يَعِشْ مِنْكُمْ يَرَ اخْتِلافاً كثِيرا، وإِيَّاكُمْ ومُحْدثَاتِ الأُمُورِ؛ فَإِنَّهَا ضلالَةٌ، فَمَنْ أَدْرَكَ ذَلِكَ مِنْكُمْ فَعَلَيْه بسُنَّتي وَسُنَّةِ الْخُلُفَاءِ الرَّاشِدِينَ الْمَهْدِيِّين، عضُّوا عَلَيْهَا بالنَّواجِذ»: «هریک از شما که زنده باشد و زندگی کند، اختلاف زیادی را می­بیند؛ از امور نوپیدا بر حذر باشید و دوری کنید که عین گمراهی هستند؛ هریک از شما که این موارد را درک نمود، باید سنت من و سنت خلفای راشد و هدايت يافته را بر خود لازم بگيريد و با چنگ و دندان (يعنی سخت) به آنها تمسک جويد».

• 2-پرهیز از دعوتگران سوء و پیشوایان گمراه و دوری کردن از آنان؛ دلایل این مهم:

  الف) از عایشه روایت است که می گوید: رسول الله این آیه را تلاوت نمود: ﴿هُوَ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ مِنۡهُ ءَايَٰتٞ مُّحۡكَمَٰتٌ هُنَّ أُمُّ ٱلۡكِتَٰبِ وَأُخَرُ مُتَشَٰبِهَٰتٞۖ فَأَمَّا ٱلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمۡ زَيۡغٞ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَٰبَهَ مِنۡهُ ٱبۡتِغَآءَ ٱلۡفِتۡنَةِ وَٱبۡتِغَآءَ تَأۡوِيلِهِۦۖ وَمَا يَعۡلَمُ تَأۡوِيلَهُۥٓ إِلَّا ٱللَّهُۗ وَٱلرَّٰسِخُونَ فِي ٱلۡعِلۡمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِۦ كُلّٞ مِّنۡ عِندِ رَبِّنَاۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّآ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ﴾ [آل عمران: 7] «[ای پیامبر،] اوست که کتاب [= قرآن] را بر تو نازل کرد. بخشی از آن، آیات محکم [صریح و روشن] است که آنها اساسِ کتابند و [بخشی] دیگر متشابهات است [که تأویل‌پذیرند]؛ اما کسانی ‌که در دل­های­شان انحراف است، برای فتنه‌جویی [و گمراه کردن مردم] و به خاطرِ تأویل آن [به دلخواه خود،] از متشابهِ آن پیروی می‌کنند؛ حال آنکه تأویلش را [کسی] جز الله نمی‌داند؛ و راسخان در علم [= علمای دین] می‌گویند: ما به همه­ی آن [آیات ـ چه محکم و چه متشابه‌ ـ] ایمان آوردیم؛ همه از طرف پروردگارِ ماست؛ و جز خردمندان کسی پند نمی‌گیرد». عایشه می­گوید: رسول الله فرمودند: «فَإِذَا رَأَيْتِ الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ فَأُولَئِكِ الَّذِينَ سَمَّى اللَّهُ فَاحْذَرُوهُمْ»: «چون کسانی را ديديد که به دنبال آيات متشابه (قرآن کريم) هستند، بدانيد که اينان همان کسانی هستند که الله عزوجل از آنها (در کتابش) نام برده، پس از آنها دوری کنيد». متفق علیه

  ب) از ابوهریره روایت است که می­گوید: رسول الله فرمودند: «يَكُونُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ دَجَّالُونَ كَذَّابُونَ، يَأْتُونَكُمْ مِنَ الْأَحَادِيثِ بِمَا لَمْ تَسْمَعُوا أَنْتُمْ وَلَا آبَاؤُكُمْ، فَإِيَّاكُمْ وَإِيَّاهُمْ، لَا يُضِلُّونَكُمْ وَلَا يَفْتِنُونَكُمْ»: «در آخر الزمان دجالانی دروغگو خواهند بود که احادیثی را برای شما ذکر می­کنند که نه شما شنیده­اید و نه پدران­تان؛ مراقب خود باشید و از آنان حذر کنید تا شما را گمراه نکنند و به فتنه نیندازند». به روایت مسلم

  ج) و حدیث دجال که خطرناک­ترینِ دعوتگران سوء و پیشوایان گمراهی است، بر این اصل بزرگ - دوری از پیشوایان سوء و گمراهی- دلالت می­کند؛ از عمران بن حصین روایت است که رسول الله فرمودند: «مَنْ سَمِعَ بِالدَّجَّالِ فَلْيَنْأَ عَنْهُ، فَوَاللَّهِ إِنَّ الرَّجُلَ لَيَأْتِيهِ وَهُوَ يَحْسِبُ أَنَّهُ مُؤْمِنٌ، فَيَتَّبِعُهُ مِمَّا يُبْعَثُ بِهِ مِنَ الشُّبُهَاتِ» أَوْ «لِمَا يُبْعَثُ بِهِ مِنَ الشُّبُهَاتِ»: «هركس خروج و ظهور دجال را شنید بايد از وی دوری کند. به الله سوگند مرد مسلمان نزد او می­آيد که خود را مومن می­داند، اما به سبب شبهاتش از وی پیروی می­کند». به روایت ابوداود؛ و آلبانی آن را صحیح دانسته است.

  «فَلْيَنْأَ عَنْهُ» یعنی باید از او دوری کند و به وی نزدیک نشود.

• 3-طلب علم و فراگیری دین از علمای مورد اطمینان و راسخ؛ کسانی که از راه و روش نبوی پیروی می­کنند. و دلایل آن عبارتند از:

  الف) الله متعال می­فرماید: ﴿فَٱعۡلَمۡ أَنَّهُۥ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ﴾ [محمد: 19] «بدان که معبودی [به­حق] جز الله نیست».

  ب) الله عزوجل می­فرماید: ﴿فَسۡ‍َٔلُوٓاْ أَهۡلَ ٱلذِّكۡرِ إِن كُنتُمۡ لَا تَعۡلَمُونَ * بِٱلۡبَيِّنَٰتِ وَٱلزُّبُرِ﴾ [النحل: 43-44] «پس اگر نمی‌دانید، از اهل ذکر بپرسید. [آن پیامبران را] با دلایل روشن و کتاب­ها[ی آسمانی فرستادیم]». ﴿بِٱلۡبَيِّنَٰتِ وَٱلزُّبُرِ﴾ یعنی با دلایل و حجت­ها.

  ج) معاویه بن ابوسفیان روایت می­کند که رسول الله فرمودند: «مَنْ يُرِدِ اللَّهُ بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ»: «هرکس که الله نسبت به او اراده­ی خير نمايد، فهم و بينش دينی نصيبش می­گرداند». متفق علیه

• 4-خودداری از غلو در دین و پرهیز از آن؛ به دلایل زیر:

  الف) الله متعال می­فرماید: ﴿يَٰٓأَهۡلَ ٱلۡكِتَٰبِ لَا تَغۡلُواْ فِي دِينِكُمۡ وَلَا تَقُولُواْ عَلَى ٱللَّهِ إِلَّا ٱلۡحَقَّ﴾ [النساء: 171] «ای اهل کتاب، در دین خود غلو نکنید و درباره­ی الله جز [سخنِ] حق نگویید».

  ب) الله عزوجل می­فرماید: ﴿قُلۡ يَٰٓأَهۡلَ ٱلۡكِتَٰبِ لَا تَغۡلُواْ فِي دِينِكُمۡ غَيۡرَ ٱلۡحَقِّ﴾ [المائدة: 77] «بگو: ای اهل کتاب، در دین خود به ناحق غلو [و زیاده‌روی] نکنید».

  ج) رسول الله فرمودند: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ، إِيَّاكُمْ وَالْغُلُوَّ فِي الدِّينِ، فَإِنَّمَا أَهْلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمُ الْغُلُوُّ فِي الدِّينِ»: «ای مردم، از غلو کردن در دین حذر کنید؛ چراکه امت­های پیش از شما را غلو در دین هلاک نمود».

• 5-اجابت امر الهی با دشمن گرفتن شیطان؛ و مصداق این اجابت، جهاد با شیطان به وسیله­ی بندگی برای الله و پناه بردن به او از شیطان و توکل بر الله متعال و اخلاص در دینداری برای الله متعال با انجام اوامرش و دوری از آنچه نهی کرده می­باشد. نصوص در این زمینه بسیار است از جمله:

  الف) الله متعال می­فرماید: ﴿إِنَّ ٱلشَّيۡطَٰنَ لَكُمۡ عَدُوّٞ فَٱتَّخِذُوهُ عَدُوًّاۚ إِنَّمَا يَدۡعُواْ حِزۡبَهُۥ لِيَكُونُواْ مِنۡ أَصۡحَٰبِ ٱلسَّعِيرِ﴾ [فاطر: 6] «بی‌تردید، شیطان دشمن شماست؛ شما نیز او را دشمن [خود] گیرید. جز این نیست که او پیروانش را [به کفر] می‌خواند تا از اهل آتش باشند».

  ب) الله عزوجل می­فرماید: ﴿إِنَّ عِبَادِي لَيۡسَ لَكَ عَلَيۡهِمۡ سُلۡطَٰنٌ إِلَّا مَنِ ٱتَّبَعَكَ مِنَ ٱلۡغَاوِينَ﴾ [الحجر: 42] «یقیناً تو بر بندگانم تسلطی نداری، مگر [بر آن مشرکان و] گمراهانی که از تو پیروی می‌کنند».

  ج) رهنمود الهی در شان شیطان رجیم: ﴿إِنَّهُۥ لَيۡسَ لَهُۥ سُلۡطَٰنٌ عَلَى ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَلَىٰ رَبِّهِمۡ يَتَوَكَّلُونَ﴾ [النحل: 99] «بی‌تردید، او بر کسانی ‌که ایمان آورده‌اند و بر پروردگار‌شان توکل می‌کنند [هیچ] تسلطی ندارد».

  د) اینکه الله متعال از ابلیس حکایت می­کند که گفت: ﴿قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغۡوِيَنَّهُمۡ أَجۡمَعِينَ * إِلَّا عِبَادَكَ مِنۡهُمُ ٱلۡمُخۡلَصِينَ﴾ [ص: 82-83] «[ابلیس] گفت: پس به عزت تو سوگند که قطعاً همه­ی آنان را گمراه می‌کنم مگر بندگانت از میان آنان که مخلص­اند».

  هـ) الله جل جلاله می­فرماید: ﴿وَإِمَّا يَنزَغَنَّكَ مِنَ ٱلشَّيۡطَٰنِ نَزۡغٞ فَٱسۡتَعِذۡ بِٱللَّهِۖ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡعَلِيمُ﴾ [فصلت: 36] «و هرگاه وسوسه­ای از جانب شیطان تو را فراگرفت، به الله پناه ببر كه یقیناً او شنوای داناست».

   و) رسول الله فرمودند: «يَأْتِي الشَّيْطَانُ أَحَدَكُمْ فَيَقُولُ: مَنْ خَلَقَ كَذَا، مَنْ خَلَقَ كَذَا، حَتَّى يَقُولَ: مَنْ خَلَقَ رَبَّكَ؟ فَإِذَا بَلَغَهُ فَلْيَسْتَعِذْ بِاللَّهِ وَلْيَنْتَهِ»: «شیطان یکی از شما می­آید و می­گوید: چه کسی فلان چیز را خلق کرده و چه کسی فلان چیز را آفریده تا آنجا که می­گوید: چه کسی پروردگارت را خلق کرده است؟ بنابراین چون به اینجا رسید، باید به الله پناه ببرد و به همراهی با شیطان در این وسوسه پایان دهد». متفق علیه

• 6-پیروی نکردن از هوی و هوس و ظن و گمان و حذر از تقلید کورکوانه از پدران و علما و بزرگان و رئیسان؛ و اعتماد به دلیل و حجت و بینه و برهان. به دلایل زیر:

الف) الله متعال می­فرماید: ﴿ثُمَّ جَعَلۡنَٰكَ عَلَىٰ شَرِيعَةٖ مِّنَ ٱلۡأَمۡرِ فَٱتَّبِعۡهَا وَلَا تَتَّبِعۡ أَهۡوَآءَ ٱلَّذِينَ لَا يَعۡلَمُونَ﴾ [الجاثية: 18] «آنگاه تو را بر روشی [روشن و كامل] از امر [دین] قرار دادیم؛ پس پیرو همان راه باش و از هوس­های نادانان پیروى نكن».

 ب) الله متعال می­فرماید: ﴿يَٰدَاوُۥدُ إِنَّا جَعَلۡنَٰكَ خَلِيفَةٗ فِي ٱلۡأَرۡضِ فَٱحۡكُم بَيۡنَ ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ ٱلۡهَوَىٰ فَيُضِلَّكَ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱلَّذِينَ يَضِلُّونَ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ لَهُمۡ عَذَابٞ شَدِيدُۢ بِمَا نَسُواْ يَوۡمَ ٱلۡحِسَابِ﴾ [ص: 26] «ای داود، ما تو را جانشین [خود] در زمین قرار دادیم؛ پس به حق میان مردم داوری کن و پیرو هوای [نفس] نباش که تو را از راه الله گمراه می‌کند. بی‌تردید، کسانی که از راه الله گمراه می‌شوند، به سزای آنکه روز حساب را فراموش کرده‌اند، عذاب شدیدی [در پیش] دارند».

ج) الله متعال می­فرماید: ﴿وَمَا يَتَّبِعُ أَكۡثَرُهُمۡ إِلَّا ظَنًّاۚ إِنَّ ٱلظَّنَّ لَا يُغۡنِي مِنَ ٱلۡحَقِّ شَيۡ‍ًٔاۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلِيمُۢ بِمَا يَفۡعَلُونَ﴾ [يونس: 36] «و بیشتر آنان جز از گمان پیروى نمى‌كنند؛ [درحالى­كه‌] گمان هرگز [انسان را] از [شناخت] حق بی‌نیاز نمی‌کند. بی‌تردید، الله به آنچه مى‌كنند داناست».

د) الله متعال می­فرماید: ﴿وَمَا لَهُم بِهِۦ مِنۡ عِلۡمٍۖ إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا ٱلظَّنَّۖ وَإِنَّ ٱلظَّنَّ لَا يُغۡنِي مِنَ ٱلۡحَقِّ شَيۡ‍ٔٗا﴾ [النجم: 28] «آنان در موردِ این امر، [کاملاً] بى‌اطلاعند [و] فقط از حدس و گمان پیروی می‌کنند؛ درحالى­كه براى [شناخت] حقیقت، گمان كافى نیست».

هـ) الله متعال می­فرماید: ﴿أَفَمَن كَانَ عَلَىٰ بَيِّنَةٖ مِّن رَّبِّهِۦ كَمَن زُيِّنَ لَهُۥ سُوٓءُ عَمَلِهِۦ وَٱتَّبَعُوٓاْ أَهۡوَآءَهُم﴾ [محمد: 14] «آیا كسى كه بر شیوه­ی روشنى از جانب پروردگار خویش است، همچون كسانى است كه زشتىِ رفتارشان در نظرشان آراسته شده و از هوس­های خویش پیروى مى‏كنند؟».

و) رسول الله فرمودند: «إِيَّاكُمْ وَالظَّنَّ، فَإِنَّ الظَّنَّ أَكْذَبُ الحَدِيثِ»: «از گمان بد بپرهيزيد؛ زيرا گمان بد، بدترين نوع دروغ است». متفق علیه