ابن ابی العز حنفی رحمه الله میگوید: «بدان که توحید اولین دعوت پیامبران بوده است و اولین منازلِ راه و اولین مقامی است که سالک در مسیر خود به سوی الله در آن قرار میگیرد؛ الله متعال میفرماید: ﴿وَلَقَدۡ بَعَثۡنَا فِي كُلِّ أُمَّةٖ رَّسُولًا أَنِ ٱعۡبُدُواْ ٱللَّهَ وَٱجۡتَنِبُواْ ٱلطَّٰغُوتَ﴾ [النحل: 36] «یقیناً ما در هر امتی، پیامبری را [با این پیام] برانگیختیم که: الله را عبادت کنید و از طاغوت دوری کنید». بنابراین اولین واجبی که بر مکلف واجب است شهادت دادن به لا اله الا الله میباشد .. لذا توحید اولین امری است که انسان به وسیلهی آن وارد اسلام میشود و آخرین امری است که با آن از دنیا جدا میگردد چنانکه رسول الله فرمودند: «مَن كانَ آخِرُ كلامِهِ مِنَ الدُّنيا لا إله إلا الله دَخَلَ الجَنَّةَ»: «هرکس آخرين سخنش در دنيا لااله الاالله باشد، وارد بهشت میشود».
و جایگاه و منزلت والای توحید در موارد ذیل بیشتر روشن میگردد.
1. توحید هدف از خلقت و آفرینش است؛ چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِيَعۡبُدُونِ﴾ [الذاريات: 56] «و جن و انس را نیافریدهام مگر برای اینکه فقط مرا عبادت كنند». ﴿لِيَعۡبُدُونِ﴾ یعنی «لِیُوَحِّدون»: «تا مرا یکتا و بیهمتا بدانند».
2.توحید دعوت همهی پیامبران و اولین دعوت آنان بوده است چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿وَمَآ أَرۡسَلۡنَا مِن قَبۡلِكَ مِن رَّسُولٍ إِلَّا نُوحِيٓ إِلَيۡهِ أَنَّهُۥ لَآ إِلَٰهَ إِلَّآ أَنَا۠ فَٱعۡبُدُونِ﴾ [الأنبياء: 25] «و ما پیش از تو هیچ پیامبری را نفرستادیم، مگر آنکه به او وحی کردیم که [به مردم بگوید]: معبودی [بهحق] جز من نیست؛ پس تنها مرا عبادت کنید».
3. اعمال نیک و صالح جز با وجود توحید پذیرفته نمیشوند؛ الله متعال میفرماید: ﴿وَلَقَدۡ أُوحِيَ إِلَيۡكَ وَإِلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكَ لَئِنۡ أَشۡرَكۡتَ لَيَحۡبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ ٱلۡخَٰسِرِينَ * بَلِ ٱللَّهَ فَٱعۡبُدۡ وَكُن مِّنَ ٱلشَّٰكِرِينَ﴾ [الزمر: 6566] «و به تو و پیامبرانِ پیش از تو وحى شده است كه: اگر شرک بورزى، [پاداشِ] کارهایت قطعاً بر باد خواهد رفت و زیانكار خواهى شد؛ بلکه تنها الله را عبادت کن و سپاسگزار باش».
4. توحید اولین واجب بر مکلف میباشد که باید آن را فرا گیرد؛ چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿فَٱعۡلَمۡ أَنَّهُۥ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ﴾ [محمد: 19] «بدان که معبودی [بهحق] جز الله نیست».
و آخرین کلمهای است که شایسته است مکلف قبل از ترک دنیا بر زبان بیاورد؛ از معاذ بن جبل روایت است که رسول الله فرمودند: «مَن كانَ آخِرُ كلامِهِ مِنَ الدُّنيا لا إله إلا الله دَخَلَ الجَنَّةَ»: «هرکس آخرين سخنش در دنيا لااله الاالله باشد، وارد بهشت میشود». به روایت ابوداود؛ و آلبانی آن را صحیح دانسته است.
5.توحید حق الله بر بندگان میباشد؛ از معاذ بن جبل روایت است که میگوید: باری که پشت سر رسول الله ح نشسته بودم و میان من و ایشان جز قسمت پایانی پالان نبود، رسول الله فرمود: «يَا مُعَاذُ بْنَ جَبَلٍ»: «ای معاذ بن جبل». گفتم: بله ای رسول خدا در خدمتم؛ سپس ساعتی را حرکت نموده و آنگاه فرمود: «ای معاذ». گفتم: بله ای رسول خدا در خدمتم؛ سپس ساعتی را حرکت نموده و آنگاه فرمود: «ای معاذ». گفتم: بله ای رسول خدا در خدمتم؛ آنگاه فرمود: «هَلْ تَدْرِي مَا حَقُّ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ؟»: «آیا می دانی حق الله بر بندگانش چیست؟» گفتم: الله و رسولش داناترند؛ فرمود: «حَقُّ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ أَنْ يَعْبُدُوهُ، وَلاَ يُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا»: «حق الله بر بندگانش این است که او را عبادت کنند و چیزی را با او شریک نکنند». متفق علیه
6. توحید سبب تمکین و استخلاف و امنیت در زمین میباشد؛ الله متعال میفرماید: ﴿وَعَدَ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ مِنكُمۡ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ لَيَسۡتَخۡلِفَنَّهُمۡ فِي ٱلۡأَرۡضِ كَمَا ٱسۡتَخۡلَفَ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِهِمۡ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمۡ دِينَهُمُ ٱلَّذِي ٱرۡتَضَىٰ لَهُمۡ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّنۢ بَعۡدِ خَوۡفِهِمۡ أَمۡنٗاۚ يَعۡبُدُونَنِي لَا يُشۡرِكُونَ بِي شَيۡٔٗاۚ وَمَن كَفَرَ بَعۡدَ ذَٰلِكَ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡفَٰسِقُونَ﴾ [النور: 55] «الله به افرادی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته انجام داده‌اند، وعده داده است که قطعاً آنان را در زمین جانشین [مشرکان] میسازد؛ همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند [نیز] جانشین [کافران و ستمگران] نمود؛ و [فرموده است] دینشان را که برای آنان پسندیده است، حتما برایشان استوار [و پیروزمند] میسازد و یقینا ترسشان را به آرامش و امنیت تبدیل میکند؛ [چرا که] تنها مرا عبادت میکنند و چیزی را با من شریک نمی‌سازند؛ و هرکس از این پس کفر بورزد، اینانند که نافرمانند».
7. توحید سبب امنیت و آرامش در دنیا و آخرت میباشد. الله متعال میفرماید: ﴿ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَلَمۡ يَلۡبِسُوٓاْ إِيمَٰنَهُم بِظُلۡمٍ أُوْلَٰٓئِكَ لَهُمُ ٱلۡأَمۡنُ وَهُم مُّهۡتَدُونَ﴾ [الأنعام: 82] «کسانی که ایمان آورده‌اند و ایمانشان را به [هیچ] شرکی نیالوده‌اند، آنانند که امنیت [و آرامش] دارند و رهیافتگانند».
8. توحید سبب مغفرت و آمرزش گناهان میباشد؛ چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَغۡفِرُ أَن يُشۡرَكَ بِهِۦ وَيَغۡفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَآءُ﴾ [النساء: 116] «الله این [گناه] را كه به او شرک آورده شود، قطعاً نمى‌آمرزد و غیر آن [هر گناهی] را برای هرکس که بخواهد می‌آمرزد». بنابراین شرک مانع آمرزش گناهان میباشد.
حدیث کارت
ترمذی از عبدالله بن عمرو بن عاص حدیثی را روایت نموده و آن را حسن دانسته است که رسول الله فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ سَيُخَلِّصُ رَجُلًا مِنْ أُمَّتِي عَلَى رُءُوسِ الخَلَائِقِ يَوْمَ القِيَامَةِ فَيَنْشُرُ عَلَيْهِ تِسْعَةً وَتِسْعِينَ سِجِلًّا كُلُّ سِجِلٍّ مِثْلُ مَدِّ البَصَرِ، ثُمَّ يَقُولُ: أَتُنْكِرُ مِنْ هَذَا شَيْئًا؟ أَظَلَمَكَ كَتَبَتِي الحَافِظُونَ؟ فَيَقُولُ: لَا يَا رَبِّ، فَيَقُولُ: أَفَلَكَ عُذْرٌ؟ فَيَقُولُ: لَا يَا رَبِّ، فَيَقُولُ: بَلَى إِنَّ لَكَ عِنْدَنَا حَسَنَةً، فَإِنَّهُ لَا ظُلْمَ عَلَيْكَ اليَوْمَ، فَتَخْرُجُ بِطَاقَةٌ فِيهَا: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، فَيَقُولُ: احْضُرْ وَزْنَكَ، فَيَقُولُ: يَا رَبِّ مَا هَذِهِ البِطَاقَةُ مَعَ هَذِهِ السِّجِلَّاتِ، فَقَالَ: إِنَّكَ لَا تُظْلَمُ» قَالَ: «فَتُوضَعُ السِّجِلَّاتُ فِي كَفَّةٍ وَالبِطَاقَةُ فِي كَفَّةٍ، فَطَاشَتِ السِّجِلَّاتُ وَثَقُلَتِ البِطَاقَةُ، فَلَا يَثْقُلُ مَعَ اسْمِ اللَّهِ شَيْءٌ»: «الله متعال در روز قيامت و در بين مردم، مردی از امت مرا نجات میدهد؛ نود و نه پرونده بر وی میگشايند که هریک به اندازه ديد چشم وسيع است، سپس الله متعال میفرمايد: آيا چيزی از محتوای اينها را انکار میکنی؟ آيا ملائکهی ما به تو ظلم کردهاند؟ وی پاسخ میدهد: پروردگارا، خير؛ سپس الله متعال میفرمايد: آيا عذری داری؟ وی پاسخ میدهد: پروردگارا، خير؛ الله متعال میفرمايد: تو يک کار نيک نزد ما داری و امروز به تو هـيچ ظلمی نخواهد شد؛ پس کارتی را بيرون میآورند که در آن نوشته شده: «أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ»؛ سپس میفرمايد: برای وزن کردن آن آماده باش. وی میگويد: پروردگارا، اين کارت در مقابل آن پروندهها چيزی به حساب نمیآید؟ الله متعال میفرمايد: قطعا به تو ظلمی نمیشود». رسول الله ح میفرمايد: «همهی پروندهها در يک کفه ترازو و آن کارت به تنهايی در کفه ديگر قرار داده میشود که همهی پروندهها بالا آمده و کارت مذکور بر آنها سنگينی میکند؛ براستی هيچ چيز در برابر اسم الله متعال وزنی ندارد».
شیخ الاسلام در مورد حدیث کارت میگوید: «و این به خاطر صداقت و اخلاص و صفا و نیت نیکویی بوده که با این کلمه همراه بوده است؛ چون هرچند کلمات و عبادات به ظاهر مثل و مانند هم باشند اما بر حسب احوال قلوب تفاوت بسیاری زیادی با هم دارند».
9. توحید دین پدرمان ابراهیم علیه السلام است که الله متعال پیامبرش محمد را به پیروی از آن امر نموده است؛ چنانکه میفرماید: ﴿ثُمَّ أَوۡحَيۡنَآ إِلَيۡكَ أَنِ ٱتَّبِعۡ مِلَّةَ إِبۡرَٰهِيمَ حَنِيفٗاۖ وَمَا كَانَ مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِينَ﴾ [النحل: 123] «سپس [ای پیامبر،] به تو وحی کردیم که از آیین ابراهیم پیروی کن که حقگرا بود و [هرگز] در زمرهی مشرکان نبود».
و دعوت ابراهیم علیه السلام همین بود؛ الله متعال از وی حکایت میکند: ﴿وَإِذۡ قَالَ إِبۡرَٰهِيمُ رَبِّ ٱجۡعَلۡ هَٰذَا ٱلۡبَلَدَ ءَامِنٗا وَٱجۡنُبۡنِي وَبَنِيَّ أَن نَّعۡبُدَ ٱلۡأَصۡنَامَ﴾ [إبراهيم: 35] «و [یاد کن از] ابراهیم هنگامی که گفت: پروردگارا، این شهر [= مکه] را امن بگردان و من و فرزندانم را از عبادت بتها دور بدار».
10.توحید شریفترین اعمال است؛ از ابوهریره روایت است که میگوید: از رسول الله سوال شد: برترین اعمال چیست؟ فرمود: «إِيمَانٌ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ»: «ایمان به الله و رسولش». به روایت بخاری و مسلم
11.توحید شرط ورود به بهشت میباشد؛ چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿وَمَنۡ عَمِلَ صَٰلِحٗا مِّن ذَكَرٍ أَوۡ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤۡمِنٞ فَأُوْلَٰٓئِكَ يَدۡخُلُونَ ٱلۡجَنَّةَ يُرۡزَقُونَ فِيهَا بِغَيۡرِ حِسَابٖ﴾ [غافر: 40] «و هریک از مردان یا زنانی که عمل صالح انجام دهند و مؤمن باشند، وارد بهشت میشوند و در آنجا از نعمتِ بی‌شمار برخوردار خواهند شد».
و هرکس امری در تناقض با توحید مرتکب شود، مانند شرک یا .. بهشت بر او حرام میباشد و جایگاهش دوزخ خواهد بود؛ چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿إِنَّهُۥ مَن يُشۡرِكۡ بِٱللَّهِ فَقَدۡ حَرَّمَ ٱللَّهُ عَلَيۡهِ ٱلۡجَنَّةَ وَمَأۡوَىٰهُ ٱلنَّارُۖ وَمَا لِلظَّٰلِمِينَ مِنۡ أَنصَارٖ﴾ [المائدة: 72] «بی‌تردید هرکس به الله شرک آورَد، الله بهشت را بر او حرام کرده است و جایگاهش دوزخ است؛ و ستمکاران هیچ یاوری ندارند».
اثر توحید بر فرد
1.سعادت و رستگاری و زندگی خوب در دنیا و آخرت؛ الله متعال میفرماید: ﴿مَنۡ عَمِلَ صَٰلِحٗا مِّن ذَكَرٍ أَوۡ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤۡمِنٞ فَلَنُحۡيِيَنَّهُۥ حَيَوٰةٗ طَيِّبَةٗۖ وَلَنَجۡزِيَنَّهُمۡ أَجۡرَهُم بِأَحۡسَنِ مَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ﴾ [النحل: 97] «هرکس ـ مرد یا زن ـ که کار نیک کند و مؤمن باشد، قطعاً او را [در دنیا] به زندگانی پاک و پسندیده‌ای زنده می‌داریم و [در آخرت نیز] بر اساس نیکوترین [طاعت و] كارى كه مى‌كردند، به آنان پاداش می‌دهیم».
ابن قیم رحمه الله میگوید: «اخلاص و توحید درختی در قلب هستند که شاخههای آن اعمال و میوهی آن زندگی خوب در دنیا و نعمتهای همیشگی در آخرت است؛ و شرک و دروغ و ریا درختی در قلب است که میوهی آن در دنیا، ترس و غم و نگرانی و آشفتگی درونی و تاریکی قلب است؛ و میوهی آن در آخرت زقوم و عذاب همیشگی است.
2.بر طرف شدن غم و اندوه در دنیا و آخرت.
ابن قیم رحمه الله میگوید: «توحید پناهگاه دشمنان و دوستان الله است؛ چنانکه دشمنان الله را از غم و اندوه دنیا و سختیهای آن نجات میدهد: ﴿فَإِذَا رَكِبُواْ فِي ٱلۡفُلۡكِ دَعَوُاْ ٱللَّهَ مُخۡلِصِينَ لَهُ ٱلدِّينَ فَلَمَّا نَجَّىٰهُمۡ إِلَى ٱلۡبَرِّ إِذَا هُمۡ يُشۡرِكُونَ﴾ [العنكبوت: 65] «وقتی [مشرکان] در کشتی سوار میشوند، الله را با اخلاص می‌خوانند؛ اما چون آنان را به خشکی می‌رسانَد و [از خطرِ غرقشدن] می‌رهانَد، آنگاه [باز هم] شرک می‌ورزند». و دوستانش را از غم و اندوه دنیا و آخرت و مصیبتهای آن نجات میدهد؛ هیچ چیزی مثل توحید سختیهای دنیا را بر طرف نمیکند؛ به همین دلیل دعای هنگام سختیها مقرون به توحید است و دعای یونس علیه السلام مقرون به توحید بود، دعایی که هیچ غم دیده و سختی کشیدهای آن را نمیخواند مگر اینکه غم و اندوه وی بر طرف میگردد؛ و هیچ چیزی مثل شرک انسان را گرفتار سختیها و دشواریهای بزرگ نمیکند و چیزی جز توحید او را از آنها نجات نمیدهد؛ بنابراین توحید پناهگاه خلایق میباشد».
3.ثبات در قبر؛ چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿يُثَبِّتُ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ بِٱلۡقَوۡلِ ٱلثَّابِتِ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِ﴾ [إبراهيم: 27] «الله كسانى را كه ایمان آورده‌اند در زندگى دنیا و در آخرت، با سخن استوار [توحید] ثابت مى‌گردانَد».
و از براء بن عازب روایت است که رسول الله فرمودند: «الْمُسْلِمُ إِذَا سُئِلَ في القَبرِ يَشهَدُ أَن لا إِلَهَ إِلاَّ اللَّه وأَنَّ مُحَمَّداً رسولُ اللَّه، فذلك قولهُ: "يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آَمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآَخِرَةِ"»: «هنگامی که مسلمان در قبر سؤال میشود، گواهی میدهد که معبود برحقی جز الله وجود ندارد و محمد فرستادهی الله است؛ و اين مفهوم سخن الله متعال است که میفرمايد: "الله كسانى را كه ایمان آورده‌اند در زندگى دنیا و در آخرت، با سخن استوار [توحید] ثابت مى‌گردانَد"». به روایت بخاری و مسلم
4.باعث نجات یافتن فرد از جاودانگی در آتش میشود؛ احادیث مختلفی به تواتر از رسول الله ح روایت شده که موحدان از آتش خارج میشوند. شیخ الاسلام میگوید: «احادیث نبوی به تواتر بیانگر این مساله هستند که گروهی بعد از اینکه وارد آتش دوزخ میشوند از آن خارج میشوند؛ و رسول الله ح برای اقوامی که وارد آتش شدند، شفاعت میکند».
5.توحید سبب ترس و وحشت نداشتن در دنیا و آخرت میشود؛ همان ترس و وحشتی که کافر به سبب شرکش دارد. الله متعال میفرماید: ﴿سَنُلۡقِي فِي قُلُوبِ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ ٱلرُّعۡبَ بِمَآ أَشۡرَكُواْ بِٱللَّهِ مَا لَمۡ يُنَزِّلۡ بِهِۦ سُلۡطَٰنٗا﴾ [آل عمران: 151] «به زودی در دلهای کسانی که کفر ورزیدند بیم و هراس خواهیم افکند؛ به خاطر اینکه کسی [یا چیزی] را شریک الله قرار داده‌اند که هیچ دلیلی بر [حقانیتِ] آن نازل نکرده است».
و در آخرت نیر چنین است چنانکه پروردگارمان خبر میدهد که موحدان به سبب توحیدشان، در روز قیامت در امنیت کامل خواهند بود. الله متعال میفرماید: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ سَبَقَتۡ لَهُم مِّنَّا ٱلۡحُسۡنَىٰٓ أُوْلَٰٓئِكَ عَنۡهَا مُبۡعَدُونَ * لَا يَسۡمَعُونَ حَسِيسَهَاۖ وَهُمۡ فِي مَا ٱشۡتَهَتۡ أَنفُسُهُمۡ خَٰلِدُونَ * لَا يَحۡزُنُهُمُ ٱلۡفَزَعُ ٱلۡأَكۡبَرُ وَتَتَلَقَّىٰهُمُ ٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ هَٰذَا يَوۡمُكُمُ ٱلَّذِي كُنتُمۡ تُوعَدُونَ﴾ [الأنبياء: 101103] «کسانی که پیشتر، وعدی نیکو [= بهشت] از جانب ما به آنان داده شده است، یقیناً از آن [عذاب] دور نگه داشته میشوند. آنان صدای آن [آتش هولناک و فریادهای دوزخیان] را نمی‌شنوند و در آنچه میل داشته باشند، جاودانه [در آسایش] هستند. وحشت بزرگ [قیامت] آنان را اندوهگین نمی‌سازد و ملائکه به استقبالشان می‌آیند [و می‌گویند:] این همان روزی است که به شما وعده داده می‌شد».