اقسام توحید

ربوبیت - الوهیت - اسماء و صفات

اهل علم توحید را به سه قسمت تقسیم کردهاند:

توحید ربوبیت

توحید الوهیت

توحید اسماء و صفات

هم اکنون به بحث تفصیلی هریک از این اقسام سه گانه میپردازیم.

1.توحید ربوبیت

ربوبیت در لغت: مصدر «رَبَبَ» میباشد؛ و "رب" از همین باب است؛ و "رب" به صورت مطلق الله متعال است؛ الله رب و پروردگار همه چیز است و ربوبیت او همه-ی مخلوقات را در بر میگیرد و در این زمینه شریکی ندارد.

و در مورد غیر الله "الرب" به کار نمیرود مگر با اضافه شدن؛ چنانکه گفته میشود: «فلانٌ ربُّ هذا الشیء» یعنی مالک آن چیز است؛ و از این قبیل است واژه‌های: "رب الدابة، رب الدار، وفلان رب البیت" و از این دسته است آنجا که الله متعال می-فرماید: ﴿وَقَالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُۥ نَاجٖ مِّنۡهُمَا ٱذۡكُرۡنِي عِندَ رَبِّكَ فَأَنسَىٰهُ ٱلشَّيۡطَٰنُ ذِكۡرَ رَبِّهِۦ﴾ [يوسف: 42] «و [یوسف] به یکی از آن دو [جوان] که دانست رها می‌شود، گفت: نزد سرورت [= پادشاه] از من یاد کن؛ و[لی] شیطان یاد کردن [از یوسف نزد] سَرورش را از خاطرِ وی [= ساقی پادشاه] بُرد».

ربوبیت در اصطلاح شرعی عبارت است از: یکتا شمردن الله متعال در افعالی که مخصوص اوست و در مورد بندگان صادر میشود که عبارتند از: خلق و مُلک و تدبیر.

و به دنبال آن معانی زیادی را شامل میشود، مثل رزق و قبض و بسط، زنده کردن و میراندن، بعث و نشور، منفعت بخشیدن و بر طرف کردن ضرر و زیان؛ و سایر معانی ربوبیت.

منظور از ربوبیت، پرداختن الله متعال به تربیت بنده و اصلاح وضعیت وی و تدبیر امر او میباشد؛ شیخ الاسلام میگوید: «و "الربّ" کسی است که بندهاش را تربیت نموده و پرورش داده و تدبیر میکند».

ربوبیت بر سه امر ثابت برای الله متعال استوار است:

1.خلق

یعنی یکتا شمردن الله متعال در خالق بودنش؛ چنانکه کسی جز الله قدرت خلق و آفرینش ندارد؛ دلایل در این زمینه بسیار است از جمله:

-الله متعال میفرماید: ﴿أَلَا لَهُ ٱلۡخَلۡقُ وَٱلۡأَمۡرُۗ تَبَارَكَ ٱللَّهُ رَبُّ ٱلۡعَٰلَمِينَ﴾ [الأعراف: 54] «آگاه باشید! آفرینش و فرمانروایی، از آنِ اوست. پربرکت [و بزرگ] است الله که پروردگار جهانیان است».

-و میفرماید: ﴿هُوَ ٱللَّهُ ٱلۡخَٰلِقُ ٱلۡبَارِئُ ٱلۡمُصَوِّرُ﴾ [الحشر: 24] «او الله است: خالقِ هستی، آفریدگارِ آن از نیستی [و] شکل‌دهندهی مخلوقات».

-﴿وَٱلَّذِينَ يَدۡعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ لَا يَخۡلُقُونَ شَيۡ‍ٔٗا وَهُمۡ يُخۡلَقُونَ﴾ [النحل: 20] «و آنهایی را که [مشرکان] به جای الله [به یاری و دعا] می‌خوانند، چیزی را نمی‌آفرینند و خود آفریده می‌شوند».

-﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ تَدۡعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ لَن يَخۡلُقُواْ ذُبَابٗا وَلَوِ ٱجۡتَمَعُواْ لَهُۥ﴾ [الحج: 73] «کسانی را که به جای الله [به عبادت و یاری] می‌خوانید، هرگز نمی‌توانند مگسی را بیافرینند، حتی اگر [همگی] برای این [کار] جمع شوند».

-﴿قُلۡ هَلۡ مِن شُرَكَآئِكُم مَّن يَبۡدَؤُاْ ٱلۡخَلۡقَ ثُمَّ يُعِيدُهُۥ﴾ [يونس: 34] «[ای پیامبر، به مشرکان] بگو: آیا از شریکان[=معبودانِ]تان كسى هست كه آفرینش را آغاز كند و سپس آن را [پس از مرگ] بازگردانَد؟».

و آیات در این زمینه زیاد است.

و مراد از خلق در اینجا، ایجاد چیزی از عدم میباشد؛ و این کاری است که جز الله کسی را قدرت و توان آن نیست.

برخی مبتدعان از فلاسفه و دیگران ادعا کردهاند: کسانی وجود دارند که همراه الله خلق میکنند و میآفرینند؛ و به این کلام الهی استدلال کردهاند: ﴿فَتَبَارَكَ ٱللَّهُ أَحۡسَنُ ٱلۡخَٰلِقِينَ﴾ [المؤمنون: 14] «[پربرکت و] بزرگوار است الله که نیکوترین آفریننده است». و به این ترتیب میگویند: الله در این آیه خالقی غیر از خود را ثابت کرده است.

پاسخ این است که: خلق و آفرینشی که به مخلوق نسبت داده میشود، از باب تغییر دادن چیزی از صورتی به صورت دیگر میباشد. مانند تغییر دادن گل به آفتابه؛ و چوب به دولاب؛ و موارد مشابه؛ و این موارد مقید به وجود اسبابی است که الله متعال آنها را در ایجاد نموده و در اختیار انسان قرار داده است.

اما الله متعال تنها با گفتن "کن" قادر به انجام این کار و هر کاری میباشد.

2.مُلک [حاکمیت و فرمانروایی]

یعنی الله متعال در مالکیت یکتا و بیهمتاست؛ و دلایل در این زمینه بسیار است از جمله:

-الله متعال میفرماید: ﴿قُلِ ٱللَّهُمَّ مَٰلِكَ ٱلۡمُلۡكِ تُؤۡتِي ٱلۡمُلۡكَ مَن تَشَآءُ وَتَنزِعُ ٱلۡمُلۡكَ مِمَّن تَشَآءُ﴾ [آل عمران: 26] «[ای پیامبر،] بگو: بارالها، ای فرمانروایِ هستی، هر‌کس را بخواهی حکومت می‌بخشی و از هر‌کس بخواهی حکومت را بازپس می‌گیری».

-و میفرماید: ﴿تَبَٰرَكَ ٱلَّذِي بِيَدِهِ ٱلۡمُلۡكُ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٌ﴾ [الملك: 1] «پربرکت و بزرگوار است کسی‌ که فرمانرواییِ جهانِ هستی به دست اوست و او بر هر چیز تواناست».

-﴿وَقُلِ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِي لَمۡ يَتَّخِذۡ وَلَدٗا وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ شَرِيكٞ فِي ٱلۡمُلۡكِ﴾ [الإسراء: 111] «و بگو: ستایش مخصوص الله است که فرزندی [برای خویش] برنگزیده است و در فرمانروایی هیچ شریکی ندارد».

-﴿فَسُبۡحَٰنَ ٱلَّذِي بِيَدِهِۦ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيۡءٖ وَإِلَيۡهِ تُرۡجَعُونَ﴾ [يس: 83] «پس پاک و منزه است پروردگاری که [حاکمیت و] اختیارِ همه چیز به دست اوست و [همگی] به سوی او بازگردانده می‌شوید».

و آیات در این زمینه زیاد است.

3.تدبیر

یعنی الله متعال در تدبیر امور و امور جهان با تمام وسعت آن یکتا و بی-همتاست؛ دلایل در این زمینه بسیار است از جمله:

-الله متعال میفرماید: ﴿وَسَخَّرَ ٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَۖ كُلّٞ يَجۡرِي لِأَجَلٖ مُّسَمّٗىۚ يُدَبِّرُ ٱلۡأَمۡرَ يُفَصِّلُ ٱلۡأٓيَٰتِ لَعَلَّكُم بِلِقَآءِ رَبِّكُمۡ تُوقِنُونَ﴾ [الرعد: 2] «و خورشید و ماه را به خدمت [انسان] گماشته است که هریک تا زمانی معیّن در [مدار خود] در حرکت باشند. او کار [جهان‌] را تدبیر می‌کند و آیات [خویش‌] را به روشنی بیان می‌دارد؛ باشد که به دیدارِ پروردگارتان یقین پیدا کنید».

-و میفرماید: ﴿ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰ عَلَى ٱلۡعَرۡشِۖ يُدَبِّرُ ٱلۡأَمۡرَ﴾ [يونس: 3] «سپس [آن گونه كه شايسته شكوه اوست] بر عرش قرار گرفت. او کار [جهان] را تدبیر می‌کند».

-﴿قُلۡ مَن يَرۡزُقُكُم مِّنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِ أَمَّن يَمۡلِكُ ٱلسَّمۡعَ وَٱلۡأَبۡصَٰرَ وَمَن يُخۡرِجُ ٱلۡحَيَّ مِنَ ٱلۡمَيِّتِ وَيُخۡرِجُ ٱلۡمَيِّتَ مِنَ ٱلۡحَيِّ وَمَن يُدَبِّرُ ٱلۡأَمۡرَۚ فَسَيَقُولُونَ ٱللَّهُۚ فَقُلۡ أَفَلَا تَتَّقُونَ﴾ [يونس: 31] [ای پیامبر، به مشرکان] بگو: كیست كه از آسمان و زمین به شما روزى مى‌بخشد؟ یا كیست كه بر گوشها و دیدگان حاكم است؟ و كیست كه [موجودِ] زنده را از [ماده-ی] بی‌جان بیرون مى‌آورد و [مادهی] بی‌جان مرده را از [موجودِ] زنده خارج مى‌سازد؟ و كیست كه كار [جهان و جهانیان‌] را تدبیر مى‌كند؟ خواهند گفت: "الله". پس بگو: آیا پروا نمى‌كنید؟».

-﴿يُدَبِّرُ ٱلۡأَمۡرَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ إِلَى ٱلۡأَرۡضِ﴾ [السجدة: 5] «کار [جهان هستی] را از آسمان تا زمین تدبیر می‌کند».

و آیات در این زمینه بسیارند.

و [ربوبیت] معانی زیادی را شامل میشود، مثل رزق و قبض و بسط، زنده کردن و میراندن، بعث و نشور، منفعت بخشیدن و بر طرف کردن ضرر و زیان؛ و سایر معانی ربوبیت.

-رب آغازگر و بازگرداننده میباشد؛ الله متعال میفرماید: ﴿وَهُوَ ٱلَّذِي يَبۡدَؤُاْ ٱلۡخَلۡقَ ثُمَّ يُعِيدُهُۥ﴾ [الروم: 27] «او همان ذاتی است که آفرینش را آغاز می‌کند، سپس آن را [پس از مرگش] بازمی‌گردانَد».

-و رب زنده کننده و میراننده است؛ چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ يُحۡيِۦ وَيُمِيتُۖ رَبُّكُمۡ وَرَبُّ ءَابَآئِكُمُ ٱلۡأَوَّلِينَ﴾ [الدخان: 8] «هیچ معبودی [بهحق] جز او نیست؛ زندگی می‌بخشد و می‌میراند؛ پروردگار شما و نیاکان شماست».

و الله متعال میفرماید: ﴿ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلۡمَوۡتَ وَٱلۡحَيَوٰةَ لِيَبۡلُوَكُمۡ أَيُّكُمۡ أَحۡسَنُ عَمَلٗا﴾ [الملك: 2] «[همان] ذاتی که مرگ و زندگی را آفرید، تا شما را بیازماید که کدام یک از شما نیکوکار‌تر است؛ و او پیروزمندِ بخشنده است».

-و ضرر و زیان به دست الله متعال است؛ چنانکه میفرماید: ﴿وَإِذَآ أَذَقۡنَا ٱلنَّاسَ رَحۡمَةٗ مِّنۢ بَعۡدِ ضَرَّآءَ مَسَّتۡهُمۡ إِذَا لَهُم مَّكۡرٞ فِيٓ ءَايَاتِنَا﴾ [يونس: 21] «و هنگامی که به مردم ـ پس از [زیان و] رنجی که به آنان رسیده است، [نعمت و] رحمتی بچشانیم ـ بهناگاه در آیات ما [تمسخر و] نیرنگ می‌کنند».

و میفرماید: ﴿قُلۡ فَمَن يَمۡلِكُ لَكُم مِّنَ ٱللَّهِ شَيۡ‍ًٔا إِنۡ أَرَادَ بِكُمۡ ضَرًّا أَوۡ أَرَادَ بِكُمۡ نَفۡعَۢا﴾ [الفتح: 11] «بگو: اگر الله اراده كند که به شما زیان یا سودی برسد، كیست كه در مقابل [خواستِ] الله از شما دفاع کند؟».

-و رزق و روزی به دست الله است؛ الله متعال میفرماید: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ تَعۡبُدُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ لَا يَمۡلِكُونَ لَكُمۡ رِزۡقٗا فَٱبۡتَغُواْ عِندَ ٱللَّهِ ٱلرِّزۡقَ وَٱعۡبُدُوهُ وَٱشۡكُرُواْ لَهُۥٓۖ إِلَيۡهِ تُرۡجَعُونَ﴾ [العنكبوت: 17] «درحقیقت کسانی را که شما به جای الله عبادت میکنید، اختیار روزی‌تان را ندارند؛ پس [نعمت و] روزی را تنها از پیشگاهِ الله طلب کنید و او را عبادت کنید و شکر او را به جای آورید [که] به سوی او بازگردانده می‌شوید».

و الله متعال میفرماید: ﴿ٱللَّهُ يَبۡسُطُ ٱلرِّزۡقَ لِمَن يَشَآءُ وَيَقۡدِرُ﴾ [الرعد: 26] «الله [نعمت و] روزی را بر هرکس که بخواهد گسترده می‌دارد و یا تنگ می‌گیرد».

-و الله متعال بخشنده‌ی بازدارنده است؛ میفرماید: ﴿مَّا يَفۡتَحِ ٱللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحۡمَةٖ فَلَا مُمۡسِكَ لَهَاۖ وَمَا يُمۡسِكۡ فَلَا مُرۡسِلَ لَهُۥ مِنۢ بَعۡدِهِۦ﴾ [فاطر: 2] «هر [بخشایش و] رحمتی که الله برای مردمان بگشاید، هیچ بازدارنده‌ای برایش نیست و هر چه را بازگیرد، فرستنده‌ای پس از او وجود ندارد».

و رسول الله فرمودند: «اللَّهُمَّ لاَ مَانِعَ لِمَا أَعْطَيْتَ، وَلاَ مُعْطِيَ لِمَا مَنَعْتَ»: «يا الله، هيچکس جلودار بخشش و عطای تو نيست و هيچکس نمی تواند آنچه را که تو باز داری، ببخشايد». به روایت بخاری و مسلم

-و پیروزی و هدایت قلبها نیز به دست الله متعال میباشد چنانکه میفرماید: ﴿وَمَا ٱلنَّصۡرُ إِلَّا مِنۡ عِندِ ٱللَّهِ ٱلۡعَزِيزِ ٱلۡحَكِيمِ﴾ [آل عمران: 126] «پیروزی جز از جانب الله شکست‌ناپذیرِ حکیم نیست».

و میفرماید: ﴿وَمَا لَكُم مِّن دُونِ ٱللَّهِ مِن وَلِيّٖ وَلَا نَصِيرٍ﴾ [البقرة: 107] «و شما جز الله [هیچ] دوست و یاوری ندارید [که کارسازتان باشد]؟».

و الله متعال در مورد هدایت میفرماید: ﴿إِنَّكَ لَا تَهۡدِي مَنۡ أَحۡبَبۡتَ وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ يَهۡدِي مَن يَشَآءُۚ وَهُوَ أَعۡلَمُ بِٱلۡمُهۡتَدِينَ﴾ [القصص: 56] «[ای پیامبر،] بی‌تردید تو نمیتوانی هرکس را دوست داشته باشی هدایت ‌کنی؛ بلکه الله است که هرکس را بخواهد هدایت می‌کند و او به  [حال] راهیافتگان داناتر است‌».

و میفرماید: ﴿مَن يَهۡدِ ٱللَّهُ فَهُوَ ٱلۡمُهۡتَدِي﴾ [الأعراف: 178] «کسی که الله او را هدایت کند، هدایت‌یافته [واقعی] است».

همهی این معانی از معانی ربوبیت الله متعال میباشد؛ و مقدماتی هستند برای عبودیت و بندگی او و استحقاق الله متعال برای آن.

مستلزم توحید ربوبیت، توحید الوهیت میباشد.

به همین دلیل است که میبینیم الله متعال یکتایی در ربوبیت را علت و سبب استحقاق خود جهت عبادت قرار داده است؛ چنانکه میفرماید: ﴿رَّبُّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا بَيۡنَهُمَا فَٱعۡبُدۡهُ وَٱصۡطَبِرۡ لِعِبَٰدَتِهِۦۚ هَلۡ تَعۡلَمُ لَهُۥ سَمِيّٗا﴾ [مريم: 65] «[همان] پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان آنهاست؛ پس او را عبادت کن و بر عبادتش شکیبا [و پایدار] باش. آیا [همانند و] همنامی برایش می‌شناسی؟». یعنی الله متعال مستحق عبادت است چون خالق آسمان ها و زمین و هرچیز ما بین آنها میباشد.

و میفرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱعۡبُدُواْ رَبَّكُمُ ٱلَّذِي خَلَقَكُمۡ وَٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ﴾ [البقرة: 21] «ای مردم، پروردگار خویش را عبادت کنید؛ همان ذاتی که شما و پیشینیانتان را آفرید؛ باشد که پرهیزگار شوید». یعنی تنها الله را عبادت کنید چون او خالق است.

و میفرماید: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ تَعۡبُدُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ لَا يَمۡلِكُونَ لَكُمۡ رِزۡقٗا فَٱبۡتَغُواْ عِندَ ٱللَّهِ ٱلرِّزۡقَ وَٱعۡبُدُوهُ وَٱشۡكُرُواْ لَهُۥٓۖ إِلَيۡهِ تُرۡجَعُونَ﴾ [العنكبوت: 17] «درحقیقت، کسانی را که شما به جای الله عبادت می-کنید، اختیار روزی‌تان را ندارند؛ پس [نعمت و] روزی را تنها از پیشگاهِ الله طلب کنید و او را عبادت کنید و شکر او را به جای آورید [که] به سوی او بازگردانده می‌شوید». و به این ترتیب الله متعال مالک بودنِ رزق و روزی را سبب استحقاق خود برای عبادت و بندگی شدن بیان میکند.