عَنْ عُمَر بْن الْخَطَّاب - رضي الله عنه - قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ - صلى الله عليه وسلم - يَقُولُ: «إِنَّمَا الاَْعْمَالُ بِالْنِّيَّاتِ وَإِنَّمَا لِكُلِ امْرِئٍ مَا نَوى، فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى دُنْيَا يُصِيْبُهَا أَوْ إِلَى إِمْرَأَةٍ يَنْكِحُهَا، فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ». متفق علیه.

يعني: «از عمر بن خطاب - رضي الله عنه - روايت شده. گفت: شنيدم كه پيغمبر - صلى الله عليه وسلم - مى گفت: ثواب هر كارى به قصد و نيّت آن بستگى دارد و پاداش كار هر انسانى بستگى به نيّت او دارد، كسى كه بخاطر كسب مال دنيا و يا ازدواج با زنى مهاجرت كند و از محل اقامت و ديار خود دور شود، اين هجرت و دورى او به منظور رسيدن به همان خواسته درونى او است (و ارزش معنوى ندارد).

شرح مفردات حدیث

(النیات) جمع نیت، به معنای قصد و عزم قلب بر امری از امور است.

(هجرته) هجرت در لغت به معنی خروج از مکانی به مکانی دیگر و جدایی از وطن و اهل است، این واژه مشتق از «هجر» و ضد «وصل» است.

و شرعاً: مفارقت و جدایی از دارالکفر به سوی دارالاسلام به سبب خوف فتنه و به قصد اقامه­ی شعائر دین است.

(یصیبها) آن را به دست آورد.

(ینکحها) او را به ازدواج خود در آورد.

(فهجرته الی ما هاجر إلیه) یعنی: جزای عملش همان غرض دنیوی است که قصدش را کرده است، و گرنه چیزی برای او وجود ندارد.

شرح اجمالی حدیث

این حدیث جامع تمامی امور خیر است، پس شایسته است مؤمنی که قصد نجات نفس خود را دارد معنای این حدیث را فهم کند، و در تمامی احوال و اوقات این حدیث را نصب عینش گرداند، در این حدیث اخلاص برای معبود نهفته است، اخلاصی که شرط هر قول و عملی است، چه ظاهری و چه باطنی، پس کسی که اعمالش را برای الله خالص گرداند، و در این راه از رسول الله صلی الله علیه و سلم تبعیت نماید، عملش مقبول است.

اعمال فقط به وسیله­ی نیت حاصل آید، نیت مدار صحت، فساد، کمال و نقصان اعمال است، پس کسی که نیت انجام کار خیری را کرده و قصدش خالصانه برای الله باشد، دارای ثواب و جزای کامل خواهد بود. و کسی که نیتش ناقص باشد به همان اندازه ثوابش هم نقصان می­یابد. و کسی که نیتش متوجه غیر این هدف بزرگ باشد خیر را از دست داده است، و صرفاً آنچه از مقاصد بی­ ارزش و ناقص را که نیت نموده را به دست می­آورد.

به همین سبب رسول الله صلی الله علیه و سلم مثالی را بیان نموده تا تمامی امور بر آن قیاس شوند، فرموده است: «فمن کانت هجرته الی الله و رسوله فهجرته الی الله و رسوله» یعنی: آنچه را نیت کرده برای او حاصل آید، و اجرش با الله است، «و من کانت هجرته الی دنیا یصیبها أو إمرأة ینکحها فهجرته إلی ما هاجر إلیه» در این قسمت زن از عمومیت تمامی امور دنیوی تخصیص خورده است؛ تا بیان کند که تمامی این مقاصد و اهداف پست و بی ارزش بوده و مقاصدی غیر سودمند می­باشند.

فوائد حدیث

1- این حدیث یکی از احادیثی است که مدار اسلام حول آن در گردش است، لذا علما گفته­اند: مدار اسلام بر دو حدیث است: این حدیث و حدیث عائشه: «من عمل عملاً لیس علیه أمرنا فهو ردّ».

این حدیث اصل اساسی اعمال قلبی است، میزانی است برای اعمال باطنی، و حدیث عائشه رضی الله عنها اصلی است برای اعمال بدنی.

2- نیت: قصد انجام عمل با هدف تقرب به الله متعال و طلب رضایت و ثواب از اوست، پس نیت عمل و نیت معمول له یعنی الله متعال در آن داخل می­گردد.

نیت عمل: عبادات فقط با قصد و نیت مورد پذیرش قرار می­گیرند، خواه فرض باشند یا نفل، و لازم است که عادت از عبادت تمایز یابد. برای مثال: غسل می­تواند به هدف نظافت و خنک گردانیدن بدن، یا به جهت حدث اکبر، غسل میت، جمعه و امثال آن­ها صورت پذیرد، پس لازم است که نیتش را مشخص گرداند که آیا نیتش از انجام این غسل رفع حدث است یا غسل مستحب.

حیله­های موجود در بحث معاملات هم از این قبیل است؛ توضیح بیشتر این­که اگر شخصی معامله­ای را انجام داد که ظاهر و صورت آن صحیح بود، اما قصد از آن رسیدن به یک معامله ربوی یا قصد از آن اسقاط یک چیز واجب یا رسیدن به یک چیز حرام، عبرت در این حالت به نیت و قصد شخص است نه ظاهر لفظ؛ زیرا اعمال بسته به نیات است.

اما نیت معمول له: همان خالصانه گرداندن اعمال در آن­چه بنده آن را انجام و یا ترک می­کند، و یا در هر آنچه می­گوید و انجام می­دهد، الله متعال می­فرماید: «و ما أمروا الا لیعبدوا الله مخلصین له الدین» بینه:5 و می­فرماید: ألا لله الدین الخالص» زمر:3

پس برتری اعمال و بزرگی ثواب به میزان ایمان و اخلاصی است که در قلب او جای گرفته است.

نكته: نيت در مباحات و امور دنیوی جریان دارد، کسی که با کسبش و اعمال دنیوی­اش و اعمال عادی قصدش استعانت بر قیام به حق الله و قیامش به واجبات و مستحبات باشد و این نیت صالح در خوردن، نوشیدن و خوابش و راحات و مکاسبش استصحاب یابد عاداتش به عبادات منقلب می­گردد، توجیه این مسأله در این حدیث آمده است: «إِنَّكَ لَنْ تُنْفِقَ نَفَقَةً تَبْتَغِي بِهَا وَجْهَ اللهِ إِلاَّ أُجِرْتَ بِهَا حَتَّى مَا تَجْعَلُ فِي فِي امْرَأَتِكَ» متفق علیه.

در مقابل هر خرج و هزينه اى كه به خاطر رضاى خدا انجام مى دهى، اجر و پاداش دريافت مى دارى حتى براى لقمه اى كه به همسرت مى دهى اگر به نيّت رضاى خدا باشد (اجر و پاداش دارى).