از ابى نجيح العرباض بن ساريه - رضي الله عنه - روايت است كه گفت: «وَعَظَنَا رَسُولُ اللهِ - صلى الله عليه وسلم - مَوْعِظَةً وَجِلَتْ مِنْهَا الْقُلُوبُ، وَذَرَفَتْ مِنْهَا الْعُيُونُ، فَقُلْنَا: يَا رَسُولَ اللهِ كَأَنَّهَا مَوْعِظَةُ مُوَدِّعٍ، فَأَوْصِنَا، قَالَ: أُوصِيكُمْ بِتَقْوَى اللهِ - عز وجل -، وَالسَّمْعِ وَالطَّاعَةِ وَإِنْ تَأَمَّرَ عَلَيْكُمْ عَبْدٌ، فَإِنَّهُ مَنْ يَعِشْ مِنْكُمْ فَسَيَرَى اخْتِلاَفاً كَثِيرًا، فَعَلَيْكُمْ بِسُنَّتِي وَسُنَّةِ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِينَ الْمَهْدِيِّينَ، عَضُّوا عَلَيْهَا بِالنَّوَاجِذِ، وَإِيَّاكُمْ وَمُحْدَثَاتِ الأُمُورِ، فَإِنَّ كُلَّ مُحْدَثَةٍ بِدْعَةٌ، وَكُلَّ بِدْعَةٍ ضَلاَلَةٌ، وَكُلَّ ضَلاَلَةٍ فِي النَّارِ» این حدیث را ابوداود و ترمذی روایت کرده و ترمذی گوید: حسن صحیح.
«رسول اكرم - صلى الله عليه وسلم - ما را پند داد، پندي كه دل ها از آن ترسيد و چشم ها را اشك آورد. گفتيم: اي رسول خدا! چنين مى نمايد كه اين پند وداعي است، پس ما را سفارش ده! آن حضرت - صلى الله عليه وسلم - فرمود: شما را به ترس از خداي - عز وجل - و فرمانبرداري از امير (فرماندار و رئيس) خود سفارش مى كنم اگر چه برده اي برشما امير شود، زيرا كسيكه از شما باقي بماند و عمري طولاني كند، اختلاف بسياري خواهد ديد. شما را به گرفتن راه من و راه خلفاي راشدين -كه هدايت شده اند- تشويق مى كنم، اين سفارش را با بن دندان عقل خود بگيريد، و شما را از راه هاي نو و جديد كه برابر با راه من و خلفا نيست برحذر مى دارم، زيرا هر نو و جديدي (در دين) بدعت است، و هر بدعت گمراهي است، و هر گمراهي در آتش جهنم».
راوی حدیث: عرباض بن ساریه سلمی، از اعیان اهل صفه، در حمص سکونت گزید، و او یکی از گریه کنندکانی است که قرآن در موردشان آیه نازل کرد، در فتنه ابن زبیر وفات یافت، و قیلی گفته: بعد از این جریان وفات یافت، در سال 75.
شرح مفردات:
(وعظنا) موعظه: تذکر به چیزی که قلب را لینت دهد.
(وجلت) یعنی قلوب از آن در هراسند، همانگونه که الله متعال می فرماید: «الذین اذا ذکر الله وجلت قلوبهم» انفال:2
(ذرفت) گفته می شود: ذرفت العین: یعنی اشک از آن جاری شد.
(کأنّها) یعنی: گوئی این موعظه (موعظة مودع) و آن به دلیل تأثیرش در القای آن و در موضوعش و در هیئتی واعظ رخ داد؛ زیرا همه ی این موارد مؤثر است و دارای اسبابی است از جمله: موضوع، حال واعظ و انفعالش.
(أوصیکم بتقوی الله) این وصیت مأخوذ از قول الله متعال است: «و لقد وصینا الذین اوتوا الکتاب من قبلکم و ایاکم ان اتقوا الله) نساء:131 تقوای الله رأس هر چیزی است و به معنی طاعت الله با امتثال اوامر و اجتناب از نواهی است بر علم و بصیرت.
(و السمع و الطاعة) یعنی برای والیان امر. و این را بعد از ذکر تقوی ذکر نموده تا اهمیت و خطر تمرد بر والیان امر را گوشزد نموده باشد.
(و إن تأمّر علیکم عبد) یعنی: اگر عبدی امیر شما گشت، و امر حکم را بر عهده گرفت.
(فإنّه من بعش منکم) یعین حیاتش به درازا کشید و شاهد آن ماجراها گشت.
(فسیری إختلافاً کثیراً) یعنی: در عقیده و در عمل و در منهج.
(فعلیکم بسنتی) یعنی: پایبند سنت هایم باشید و مراد از سنت در اینجا: راهی است که رسول الله بر آن است، و در دین الله بدعتی که از آن نیست را به وجود نیاورید، و از شریعتش خارج نشوید.
(و سنة الخلفاء الراشدین) کسانی که خلافت امت را بر عهده می گیرند، و در رأس آن ها ابوبکر سپس عمر سپس عثمان سپس علی رضی الله عنهم أجمعین قرار داشتند.
(المهدیین) صفتی مؤکد برای جمله قبل است؛ زیرا از راشد بودن آنها لازم می آید که هدایت یافته هم باشند؛ زیرا رشد جز به وسیله هدایت نیست.
(عضّوا علیها بالنواجذ) یعنی: بر سنت من و سنت خلفا و نواجذ: دندان های آسیاب.
سپس از آنجایی که رسول خدا بر سنت تشویق نمود از بدعت هم تحذیر داده و فرموده: «و إیّاکم و محدثات الأمور) یعنی: از آن ها اجتناب ورزید. و مراد از امور: شؤون دین از مواردی است که در کتاب، سنت و اجماع معروف نباشد. و منظور از آن محدثات در امور دنیوی نیست؛ زیرا بعضی از محدثات در امور دنیا نافع و خیر است و بعضی دیگر مضر و شر. اما محدثات در امور دین به تمامی شر هستند؛ لذا رسول الله صلی الله علیه و سلم فرموده: «فإنّ کل محدثة بدعة» زیرا اختراع شده و تازه به وجود آمده اند.
(و کل بدعة ضلالة): یعنی هر بدعتی در دین الله ضلالت است.
شرح اجمالی حدیث:
در این حدیث به تقوی و سمع و طاعت از ولی امر، امر شده است، هرچند که این ولی عبدی باشد و در این وصیت سعادت دنیا و آخرت نهفته است، تقوی وصیت الله برای اولین و آخرین است، اما سمع و طاعت مصالح بندگان و معاششان را منتظم نموده، و به آنها توانایی اظهار دین و طاعاتشان را می دهد. همچنین تشویق بر تمسک به سنت نبوی و اتباع از سنت خلفا راشد در اعتقاد و اعمال و اقوال و تحذیر از بدع؛ یعنی چیزی که در دین حادث شده و اصلی در شریعت ندارد و بر هر مسلمانی است که به تمامی از آن ها خودداری ورزند.
فوائد حدیث:
1- مهمترین چیزی که عبد به آن وصیت شده تقوی است زیرا رسول الله صلی الله علیه و سلم فرموده: «أوصیکم بتقوی الله» و این دلالت بر فضیلت تقوی دارد؛ به گونه ای که اولین چیزی است که به آن وصیت شده است.
2- وصیت نبی صلی الله علیه و سلم به سمع و طاعت برای ولی امر، و سمع و طاعت در مواردی که متعلق به حکم است و رعایت مردم با کتاب و سنت واجب است، الله متعال میفرماید: «یا أیّها الذین آمنوا أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و أولی الأمر منکم» نساء:59
3- وجوب تمسک تام به سنت نبی و سنت خلفای راشدین، و این در هر حالی واجب است، اما در حالت وجود اختلاف تأکید بیشتری دارد.
نکته: چگونه بین این قول رسول خدا صلی الله علیه و سلم: «کلّ محدثة بدعة» و بین این فرموده: «من سنّ فی الإسلام سنة حسنة فله أجرها و أجر من عمل بها إلی یوم القیامة» را میتوان جمع نمود؟
جواب این ایراد از دو جهت است:
اول: معنی این فرموده: «من سنّ فی الإسلام سنّ حسنة» این است که: کسی که عمل را با سنت ثابت آغاز نماید، و و نبی اکرم این را بعد از تشویق به صدقه برای قومی که به عنوان وفدی به مدینه آمده بودند بیان نمود و آنها را تشویق به پرداخت صدقه نمود، و صحابه هرچه در توان داشتند آوردند، مردی از انصار کیسه ای پول آورد که در دستش سنگینی می کرد و آن را در حجر پیامبر گذاشت و بعد رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود: «من سنّ فی الإسلام سنة حسنة فله أجرها و أجر من عمل بها إلی یوم القیامة» یعنی عمل را با سنتی ثابت آغاز نما، و به معنای سنتی جدید از جانب خود او نبوده است.
دوم: در معنی «من سنّ فی الإسلام سنة حسنة» آمده که یعنی: روشی برای رسیدن به چیزی مشروع از قبل، ماند جمع نمودن مصاحف توسط صحابه بر یک مصحف واحد، که این سنتی حسنه است؛ زیرا مقصود از این منع تفرق بین مسلمین، و عدم گمراهی ایشان است.
4- تحذیر از بدع و محدثات امور، و مراد در دین است اما دنیا گاهی مطلوب است و گاهی مذموم بر حسب نتایجی که به آن منتهی می شود.
5- تمامی بدعت ها در دین ضلالت است و در آن هدایت وجود ندارد، بلکه شر محض است حتی اگر کسی که آن را به وجود آورده آن را حسن بداند اما در اصل حسن نیست چراکه رسول الله صلی الله علیه و سلم فلرموده: «کلّ بدعة ضلالة» و رسول الله صلی الله علیه و سلم چیزی را استثنا ننموده است.