ابن مسعود - رضي الله عنه - گفت: «خَطَّ لنا رَسُولُ اللَّهِ - صلى الله عليه وآله وسلم - خَطًّا ثُمَّ قَالَ: «هَذَا سَبِيلُ اللَّهً» ثم خَطَّ خُطُّوطا عَنْ يَمِينِهِ وَ عن شِمَالِهِ ثُمَّ قَالَ: «هَذِهِ السُّبُلُ _ قال يزید: متفرقة _  علی کلّ سبیل منها شَيْطَانٌ يَدْعُو إِلَيْهِ». ثُمَّ قَرَأَ قولَه تعالى: {وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ» انعام: 153 این حدیث ر احمد و نسائی روایت کرده و ارناووط آن را حسن می داند.

«رسول الله - صلى الله عليه وآله وسلم - با دست خود براي ما خطي کشيد، سپس فرمود: (اين راه مستقيم خداوند است). و خط هايي از چپ و راست کشيد، سپس فرمود: (اينها راه هايند و هيچ راهي از آنها نيست، مگر آن که شيطاني برآن است که بدان دعوت مي کند). سپس قول خداوند متعال را خواند که (و اين راه من است که مستقيم است، از آن پيروي کنيد، و از راه هاي پيروي نکنيد که از راه خدا شما را جدا سازد، اين چيزي است که خداوند شما را بدان توصيه فرموده تا با تقوي شويد)».

شرح مفردات:

(خطّ لنا خطوطاً) به خطر تقریب و تفهیم ما؛ و این از قبیل تصویر امور معنوی در صورت مشاهد محسوس برای بیان و ابراز آن هاست.

(هذا سبیل الله) یعین این همان دین قویم و طریق مستقیم است، که اعتقاد حقیقی و عمل صالح است بر منهج اهل سنت و جماعت.

(ثمّ خط خطوطاً) اشاره ای است به قصد بین افراط و تفریط؛ زیرا راه اهل بدعت از حق مائل است.

(الصراط) همان راه دین اسلام است.

(مستقیماً) راست و قویم بوده و کجی در آن نیست.

شرح اجمالی حدیث:

این حدیث اصلی عظیم از اصول اسلام است، که همان اتباع از منهاج اهل سنت و جماعت و اجتناب از مذاهب فرق ضال و منحرف است، و رسول الله صلی الله علیه و سلم با این فرموده اش: «ما أنا علیه و أصحابی» به این راه اشاره نموده است. یعنی در اعتقاد و قول و عمل.

و با این حدیث گمان کسی که بگوید تمامی فرق بر صراط مستقیم هستند دفع می گردد، و به وسیله این حدیث تبیین می گردد که صادقین در این دعوی همان اهل هدایت متمسک به سنن و سنت خلفای راشد و دیگر صحبه هستند کسانی که دین الله متال را از نبی اکرم با علم بصیرت اخذ نمودند، برعکس مذاهب اهل اهوا و بدع کسانی که به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند، که با این خطوطی که رسول الله مشخص نمود به آنها اشاه شد.

فوائد حدیث:

1- الله متعال مؤمنین را به جماعت امر نموده و ایشان را از اختلاف و تفرقه نهی نمود.

2- در این حدیث اشاره ای است به اینکه راه الله وسط بوده و در آن افراط و تفریطی نیست، بلکه در آن توحید، استقامت، مراعات دو جانب در جاده نیز وجود دارد. همچنین راه های اهل بدع مائل به جوانب هستند. و در این حدیث تقصیر و غلو و میل و انحراف و تعدد و اختلاف نهفته است مانند قدریه، جبریه، خوارج، روافض، معطله و مشبهه.

3- مراد از فرق مذمومه فرق مختلفه در فروع فقه یعنی ابواب حلال و حرام نیست؛ بلکه مراد کسانی است که با اهل حق در عقائد و اصول توحید و در موالات صحابه و امثال آنها مخالفت ورزند.

4- از نشانه های فرق منحرفه اتباع متشابهات قرآن و ترک محکمات است، و اتباع هوی و مقدم ساختن آن بر ادله شرعیه و اعتماد بر رأی و تحکیم عقل است.

اسبابی که منجر به ظهور مذاهب و فرق منحرف شد موارد زیر است:

1- جهل به احکام دین: هر چه قدر زمان رو به جلو رفت و مردم از آثار رسالت دور گشتند به همان اندازه علم کم شده و جهل منتشر گشت، همانگونه که رسول الله صلی الله علیه و سلم از آن خبر داده است: «إِنَّ الله لاَ يَقْبِضُ الْعِلْمَ انْتِزَاعًا، يَنْتَزِعُهُ مِنَ الْعِبَادِ وَلكِنْ يَقْبِضُ الْعِلْمَ بِقبْضِ الْعُلَمَاءِ حَتَّى إِذَا لَمْ يُبْقِ عَالِمًا، اتَّخَذَ النَّاسُ رُءُوسًا جُهَّالاً، فَسُئِلُوا، فَأَفْتَوْا بغَيْرِ عِلْمٍ، فَضَلُّوا وَأَضَلُّوا» متفق علیه.

يعني: «عبدالله بن عمرو بن عاص - رضي الله عنهما - گويد: شنيدم كه پيغمبر - صلى الله عليه وسلم - مى گفت: خداوند علم را به اين صورت كه آن را از قلب علماء بيرون آورد بر نمى دارد، بلكه علم را به وسيله از بين بردن علماء از بين مى برد، به نحوى كه ديگر عالم دينى باقى نمى ماند، مردم از رؤساى جاهل به امور دينى پيروى مى نمايند اين جاهلان بدون علم فتوا مى دهند، خود كه گمراه هستند ديگران را نيز گمراه مى سازند».

2- اتباع هوی: کسی که از کتاب و سنت روی گردان باشد از هوایش اتباع خواهد کرد، الله متعال می فرماید: «فَإِن لَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا يَتَّبِعُونَ أَهْوَاءهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدًى مِّنَ اللَّهِ» قصص:50 پس اگر ( اين پيشنهاد تو را نپذيرفتند و ) پاسخت نگفتند ، بدان كه ايشان فقط از هواها و هوسهاي خود پيروي مي كنند ! آخر چه كسي گمراه تر و سرگشته تر از آن كسي است كه ( در دين ) از هوي و هوس خود پيروي كند ، بدون اين كه رهنمودي از جانب خدا ( بدان شده ) باشد ؟ !

3- تعصب داشتن به آراء و رجال: این مورد بین شخص و بین اتباع دلیل و شناخت حق فاصله می اندازد، الله متعال می فرماید: «وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ اللّهُ قَالُواْ بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءنَا» بقره:170 و هنگامي كه به آنان گفته شود : از آنچه خدا فرو فرستاده است پيروي كنيد ( و راه رحمان را پيش گيريد ، نه راه شيطان را ) ، مي گويند : بلكه ما از آنچه پدران خود را بر آن يافته ايم پيروي مي كنيم ( نه از چيز ديگري ) .

و این شأن متعصبین امروزی از تصوف و اهل قبور است، هرگاه به اتباع از کتاب و سنت فراخوانده می شوند به مشایخ و پدران خود احتجاج می جویند.

4- تشبه به کفار: این از بزرگترین چیزهایی است که در چنگال این مذاهب منحرف واقع می شود، در صحیحین آمده است: لتَتَّبِعُنَّ سَنَنَ مَنْ قَبْلَكُمْ شِبْرًا بِشِبْرٍ، وَذِرَاعًا بِذِرَاعٍ، حَتَّى لَوْ سَلَكُوا جُحْرَ ضَبٍّ لَسَلَكْتُمُوهُ». قُلْنَا: يَا رسول الله، الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى. قَالَ: «فَمَنْ»؟ متفق علیه.

ترجمه: ابوسعيد خدري - رضي الله عنه - مي گويد: رسول اكرم - صلى الله عليه وسلم - فرمود: «شما وجب به وجب و ذراع به ذراع از روش پيشينيان، پيروي خواهيد كرد. حتي اگر آنان وارد سوراخ سوسماري شده باشند شما نيز وارد آن خواهيد شد».

راوي مي گويد: گفتيم: اي رسول خدا! منظور از گذشتگان، يهود و نصارا است؟ فرمود: «پس چه كسي است»؟!