ژیان و بەرهەمەکانى زاناو بیرمەندى ئیسلامى ''محمد عبد الله درّاز''

نووسینى: شادیار صەباح

زانایەکی ئەزهەری میسرییە، بەشداری لە شۆڕشەکەی ساڵی ١٩١٩ کردووەو بەو هۆیەوە دەستگیرکراوە، بڕوانامەی دکتۆرای لە زانکۆی سۆربۆنی فەڕەنسی وەرگرتووە، بە شێوەکی زانستیانە لەسەر پەیوەندی ئیسلام بە ئایینەکانی ترەوە نوسیووە، لە نوسینەکانیدا پشتی بەستووە بە زانستی ڕەوشت لەقورئاندا.

لەدایکبوون و پێگەیشتن:-

موحەممەدی کوڕی عەبدوالله دەرراز لە ٨ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٨٩٤ لەمەحەلەتودیەی، ناوەندی دەسوق (دێیەکە لەدەلتای میسڕ) لەدایک بووە، ئەو خێزانەی تێیدا بووە، ماڵێک بووە لەزانست و ڕەوشت و خواناسی، باوکیشی لەزانا گەورەکانی ئەزهەر بووە.

خوێندن و خۆبنیادنان:-

پێش ئەوەی تەمەنی بگاتە ١٠ ساڵی توانیویەتی هەموو قورئان لەبەربکات، لە ساڵی ١٩٠٥ پەیمانگای ئایینی لەئەسکەندەرییە خوێندووە پاشان لەئەزهەر لەساڵی ١٩١٦ بڕوانامەیەکی جیهانی وەرگرتووەو هەر لەپەیمانگای ئەسکەندەرییە بووە بەوانەبێژ.

ساڵی ١٩٣٦ لەگەڵ نێردراوانی ئەزهەرییە گەشتی کردووە بۆ فەڕەنساو دەستیکردووە بەخوێندنی زانستی کۆمەڵناسی و فەلسەفەو مێژوو بەراوردی ئایینەکان، لەزانکۆی سۆربۆن  و لەهەمان زانکۆدا بڕوانامەی دکتۆرای بەپلەی ڕێزلێنانی نایاب وەرگرتووە، لەساڵی ١٩٤٧ دوو پەیامەی بەزمانی فەڕەنسی نوسیبوو بەناوەکانى: (التعرف على القرآن، الأخلاق في القرآن)، پاشان بەناوی (دستور الأخلاق في القرآن) چاپکراوە

پیشەو بەرپرسیارێتی:-

لەدوای گەڕانەوەی بۆ قاهیرە، دەستی کرد بەوانە وتنەوە لە زانکۆی قاهیرەو دارولعولوم و ئەزهەرییە، وەک مامۆستای تەفسیر لەکۆلێژی ئوسولی دین لەگەڵ مامۆستا گەورە کانی وانەی وتۆتەوە، کەوتە ژێر کاریگەری شێوازی تەفسیری شێخ موحەمەد عەبدە، بەتایبەت هەرشتێک بنەمای یەکەی مەعنەوی هەر سورەتێکی قورئانی گرتبێتە خۆ.

بەهۆی بەشداریکردنی لە شۆڕشەکەی ١٩١٩و پاشان دەستگیرکردنی لەکارەکەی دەرکراوە، بەڵام دواتر گەڕێندراوەتەوە ئەزهەرو پلەی بریکاری گرتۆتە ئەستۆ، لە ساڵانی (١٩٣٨-١٩٤٢) بۆ جێگیری هەڵبژێردراوەو لەساڵی ١٩٤٥ دووبارە هەڵبژێردراوەتەوە، بەڵام ساڵی دواتر بەهۆی دانانی وەک بەڕێوبەری ئەزهەر، دەستی لێی کشاندۆتەوە.

ئەزموونی زانستی و سیاسی:-

عەبدوڵا دەرراز بەشداری شۆڕشەکەی ١٩١٩ وچالاکییەکانی (جمعية الشبان المسلمين)کردووە، لەساڵی ١٩٣٩ نوێنەرایەتی ئەزهەری کردووە لەکۆنگرەی جیهانی ئایینەکان و ئەو وتنای ئەبوایە شێخ ئەزهەر موحەمەد موستەفا بیوتنایە ئەو وتی، وە بەشێوەیەکی زانستیانە لەسەر پەیوەندی ئیسلام بەئایینەکانی ترەوە نوسیووە، لەگەڵ ئەوەى زۆر گەشت و سەردانی بۆ ڕۆژئاوا هەبووە، بەڵام کاریگەری موستەشریقەکانی لەسەرنەبووە.

لەبارەی شێخ عەبدواللەوە زانراوە کە ئاسانکار بووە لە چالاکییە ڕۆشنیری و بانگخوازییەکان، کە یەکەی (جمعية العلماء المسلمين الجزائريين) لەفەڕەنسا ئەنجامیان داوە، کە تیایدا شوێن چالاکییە چاکسازییەکانی ئیمام عەبدولحەمیدی کوڕی بادیسی کردووەو ئاڵوگۆڕکردنی نامەیان هەبووە.

هەروەها پەیوەندییەکی بتەوی لەگەڵ پیاوانی (جمعية العلماء المسلمين الجزائريين) بەتایبەتیش لەگەڵ شێخی پایەبەرز (ئەلوەرتلانی) کە ساڵانی ٣٠ییەکان نوێنەری کۆمەڵەکە بوو لەفەڕەنسا، پاشانیش بەڕێوبەری نوسینگەکە لەساڵانی (٤٠-٥٠)کان.

شێخ موحەمەد دەرراز کە ئامۆزای عەبدوالله دەررازە، لەتشرینی یەکەمی ١٩٥٤ز، لەبارەی کۆتا پەیوەندی بەزانایانی ئەزهەر لەڕاپۆرتێکی ڕۆژنامەی (ئەلبەسائیر)دا نوسیبوو.

سالی ١٩٣٦ شێخ عەبدوالله دەرراز لەشاری لاریس چاوی کەوتووە بەمالیکی کوڕی نەبی، ئەم چاوپێکەوتنە کوڕی نەبی لەیادگارییەکانیدا باسی لێوە کردووە، باسیکردووە کەیارمەتیدەری بووە لەبەرەوپێشبردنی قسەکردنیی بەزمانی فەڕەنسی، هەرەوەها  شێخ عەبدوالله دەرراز باسی دۆخی مەشریقی عەرەبی و تامەزرۆییەکەی بۆ خوێندنی زانستی تەفسیر لەزانکۆی ئەزهەر بۆ کردووە، عبداللە دەراز لەیەکەم کتێبیدا داوای لە مالک بن نەبی کرد کە پێشەکی بۆ بنوسێ.

کە کتێبی (الظاهرة القرآنية)یە لەساڵی ١٩٦٤ لە کتێبخانەی نەهزەی جەزائیری دەرچووە.

ئیمام موحەمەد ئەلبەشیر ئیبڕاهیمی باسى عەبدوالله دەررازی بەوە کردووە کە زانایەکە هاوشێوەى کەمە، تایبەتمەند بووە بە وردی سەرنج و فراوانی هۆش و دروستی بیرکردنەوەی، وە تاکە لەشێوازێکی تایبەتی، کە زۆر دەگمەنترە لەوەی لەهەمان شێوە لەناو جیهانی زانایانی ئایینیدا بیبینین، کەئەویش گرنگیدانیەتی بەخوێندنی دۆخی موسوڵمانان بەهەموو بەشەکانییەوەو شەیدایی گەڕان بەدوای جوڵەو هەستانیان و پەیوەندییان بەیەکترەوە، کاتێ لەم ڕووەوە لەگەڵی ئەدوێیت ئەکەویتە دەریایەکی شەپۆلاوی لەزانستی ڕاست و ورد، لەبارەی بڕیارو کۆمەڵەی موسوڵمانان.

شێخ عەبدوالله ی ئەنساریش باس لەسروشتی عەبدوالله دەررازی کردووە کە هۆشیارو زیرەک و لەسەرخۆو دان بەخۆگرتوو خۆبەکەمزان و بەئەمانەت و دڵسۆزو بوێرو دەستپێشخەرو دلێر بووە لەدەربڕینی حەق و مامەڵەی نەرم و نیان بووە لەگەڵ هاوڕێکانی.

هەروەها شێخ یوسف قەرزاوی لەسەر مامۆستاکەی (شێخ عەبدوالله دەرراز) نوسیوەو دەڵێت: جارنەبووە لەگەڵی دانیشتبین یان لەگەڵی دوابین بەکارێک و خەمێکی موسوڵمانانەوە سەرقاڵ نەبووبێت.

نوسینەکانی:-

عەبدوالله دەرراز ژمارەیەک نوسینی لەدوای خۆی جێهێشتووە، لەوانە: ("الربا من منظور التشريع الإسلامي"و "رأي الإسلام في القتال"و "العبادات"و "بين المثالية والواقعية"و "المسؤولية في الإسلام"و "الدين ودراسات إسلامية في العلاقات الإجتماعية والدولية"و "تاريخ اللغة العربية" و ''المیزان بین السنة والبدعة'' و ''النبأ العظيم‘‘ و ‘‘الدين‘‘ و نظرات في الإسلام‘‘ و دستور الأخلاق في القران‘‘ و ‘‘مدخل الى القران الكريم‘‘و ‘‘المختار من كنوز السنة‘‘)

هەروەها چەند نوسینێكى جیاجیای لەبابەتە ئایینی و ئەدەبییەکان نوسیووە، چەندان توێژینەوەو وانەی شێنەیی پێشکەش کردووە، لەگەڵ چەندان لێدوان و بەشداریکردنێکی کاریگەری لەکۆنگرە دەوڵەتیەکان هەبووە، نوسین و لێدوانەکانی لەکتێبی (دراسات إسلامية) کۆکراونەتەوە.

کۆچی دوایی:-

عەبدوڵا دەرراز، کۆچی دوایی کردووە لە ٦ی کانونی دووەم ساڵی ١٩٥٨ لەکاتی بەستنی کۆنگرەی ئیسلامی لەلاهور، لەدوای پێشکەشکردنی توێژینەوەکەی لەبارەی کاردانەوەی ئیسلام لەسەر ئایینەکانی ترو پەیوەندیان پێوەی.