حوكمی نوێژنه‌كه‌ر (بەشی یەکەم)
نوێژنه‌كه‌ر دوو حاڵه‌تی هه‌یه، یان له‌به‌ر ئه‌وه وازی له نوێژه‌كانی هێناوه چونكه باوه‌ڕی به فه‌رزێتی نوێژ نیه‌و نكووڵی لێ ده‌كات، یان باوه‌ڕی به فه‌رزێتی نوێژ هه‌یه بەڵام له‌به‌ر ته‌مبه‌ڵی نایانكات..
ئه‌و كه‌سه‌ی له‌به‌ر نكووڵی له فه‌رزێتی نوێژ، نوێژ ناكات: ئه‌مه ته‌ماشای حاڵی ده‌كرێت: ئه‌گه‌ر له ناو موسوڵماناندا گه‌وره بووبوو ئه‌وه به كۆڕای زانایان و شه‌رعناسان كافره‌و له دین هه‌ڵگه‌ڕاوه‌یه، شه‌رعناسان ده‌رهه‌قی فه‌رموویانه كه ده‌بێت خه‌لیفه (یان وه‌كیلی ئه‌و) داوای تۆبه‌ی لێ بكات، ئه‌گه‌ر تۆبه‌ی نه‌كرد ئه‌وه ده‌كوژرێت و هه‌موو ئه‌حكامه‌كانی مورته‌ددی له‌سه‌ر جێبه‌جێ ده‌كرێت..[1] مه‌گه‌ر نه‌وموسوڵمان بێت یان له شوێنێك دوور له موسوڵمانان گه‌وره بووبێت كه ده‌شیا په‌ی به‌و حوكمه شه‌رعیه نه‌بردبێت و بۆی روون نه‌بووبێته‌وه كه نوێژكردن فه‌رزه، ئه‌وه به مورته‌دد دانانرێت، به‌ڵكو ده‌بێت بۆی روون بكرێته‌وه‌و بۆی بسه‌لمێنرێت كه نوێژ فه‌رزه‌و نكوڵی لێكردنی پاشگه‌زبوونه‌وه‌یه له دین، پاش ئه‌وه ئه‌گه‌ر نكووڵی لێ كرده‌وه‌و ووتی كه به فه‌رزی نازانێت ئیتر حوكمی مورته‌دد ده‌یگرێته‌وه
ئه‌و كه‌سه‌ی له‌به‌ر ته‌مبه‌ڵی نوێژ ناكات: زانایان له‌وه‌دا راكۆكن كه هه‌ر كه‌س نوێژه فه‌رزه‌كانی نه‌كردو به بێ هه‌بوونی هه‌نجه‌تی شه‌رعی وه‌لی كردن (وازی لێهێنان)، گوناحی گه‌وره‌ی خستۆته گه‌ردنی خۆی، چونكه یه‌كێك له هه‌ر گه‌وه‌رترین تاوانی ئه‌نجامداوه كه نه‌كردنی نوێژه كه له تاوانی قه‌تڵ و دزی و زیناو شه‌راب خواردنه‌وه خراپتره! شایانی سزای سه‌ختی خوایه‌و ئه‌گه‌ر هه‌ر وا به‌رده‌وام بێت، ده‌كه‌وێته به‌ر غه‌زه‌بی خوا..[2]
به دواداچوونی به‌ڵگه‌كانی هه‌ردوولا
پۆلی یه‌كه‌م: ئه‌وانه‌ی فه‌رموویانه:
نوێژنه‌كه‌ر كافره‌و له دین و ئوممه‌ت ده‌رچووه
ئه‌مه بۆچوونی سه‌عیدی كوڕی جوبه‌یرو شه‌عبی و نه‌خه‌عی و ئه‌وزاعی و ئیبنول موباره‌ك و ئیسحاق وریوایه‌تێكی ئیمامی ئه‌حمه‌دو قه‌ولێكی ئیمامی شافیعیشه.[3] ئیبنوحه‌زم ده‌فه‌رموێ: ئه‌مه بۆچوونی سه‌یدنا عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب ومه‌عازی كوڕی جه‌به‌ل و عبدالرحمانی كوڕی عه‌وف و ئه‌بو هوره‌یره‌و یاوه‌ری تریشه..[4]
ئه‌م پۆله شه‌رعناسه به‌ڕێزه پشتیان به كۆمەڵێك به‌ڵگه به‌ستووه كه ده‌شێت ئاوا ته‌وه‌ره‌یان كه‌ین:
یه‌كه‌م: ئه‌و فه‌رموودانه‌ی مانای رۆشنی ته‌كفیر كردنی نوێژ نه‌كه‌ر ده‌ده‌ن:
ئه‌م پۆله به‌ڕێزه‌ی شه‌رعناسان ده‌فه‌رموون: مانای به‌كافر دانانی نوێژ نه‌كه‌ر له ده‌قه‌كانی قورئان و حه‌دیسدا رۆشنه‌و مانای تر هه‌ڵناگرێت.. راشكاوانه ده‌فه‌رموێت كافره، وه‌كو:
١- جابری كوڕی عبدالله خوا لێیان رازی بێت له پێغه‌مبه‌ری خواوه صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ده‌گێڕێته‌وه كه فه‌رموویه‌تی: (إنَّ بَينَ الرَّجُلِ وَبَينَ الشِّرْكِ والكُفْرِ تَرْكُ الصَّلاةِ).[5] واته: له نێوان كابراو شیرك و كوفردا هه‌ر وه‌ل كردنی نوێژه‌كان هه‌یه..
٢- بوره‌یده‌ی كوڕی حوسه‌یب ده‌فه‌رموێ: گوێم لێبوو پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ده‌یفه‌رموو: (العَهْدُ الذي بَينَنَا و بَينَهُمْ الصَّلاةُ، فَمَنْ تَرَكَهَا فَقَدْ كَفَرَ)[6] واته: ئه‌و په‌یمانه‌ی نێوان ئێمه‌و ئه‌وان نوێژه، هه‌ر كه‌سێك نوێژی واز لێ هێنا ئه‌وه كافره..
٣- له ئه‌نه‌سه‌وه خوا لێی رازی بێت به مه‌رفووعی هاتووه: (مَنْ تَرَكَ الصَّلاةَ مُتَعَمِّدَاً فَقَدْ كَفَرَ جِهَارَاً).[7] واته: هه‌ركه‌سێك به ئه‌نقه‌ست واز له نوێژ بهێنێت ئه‌وه به ئاشكرا كافر بووه..
٤- فه‌رمووده‌كه‌ی ئیبنوعه‌بباس خوا لێیان رازی بێت كه ده‌فه‌رموێ پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فه‌رمووی: (عُرَى الإسلامِ وَقَواعِدُ الدِّينِ ثَلاثةٌ، عَلَيهِنَّ أُسُسُ الإسلامِ، مَنْ تَرَكَ وَاحِدَةً مِنْهُنَّ؛ فَهوَ كَافِرٌ حَلالُ الدَّمِ:شَهادةُ أنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّه، وَالصَّلاةُ المكْتُوبَةُ، وَصَومُ رَمَضَانَ).[8] واته: بنه‌مای ئیسلام و رێسای دین سێن، كه بناغه‌ی ئیسلامه‌تییان له‌سه‌ر وه‌ستاوه، هه‌ر كه‌سێك یه‌كیان واز لێ بهێنێت كافره‌و خوێنی حەڵاڵه: شایه‌تمان (ووتنی: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّه)، نوێژه فه‌رزه‌كان، رۆژووی ره‌مه‌زان..
دووه‌م: ئه‌و به‌ڵگانه‌ی مانای ته‌كفیر كردنی نوێژنه‌كه‌ر ده‌گه‌ێنن: وه‌كو:
٥- خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: (فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاةَ وَآتَوُاْ الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ) التوبة/١١ واته: ئه‌گه‌ر په‌شیمان بوونه‌وه‌و نوێژیان كردو زه‌كاته‌كه‌یان دا ئه‌وه برای دینیتانن..
ته‌كفیریانی نوێژنه‌كه‌ر فه‌رموویانه: ئه‌وه‌ی كردووه به مه‌رجی برایه‌تی نێوان موسوڵمانان و موشریكان كه په‌شیمان ببنه‌وه (تۆبه بكه‌ن) و نوێژه‌كان بكه‌ن و زه‌كات بده‌ن، ئه‌گه‌ر یه‌كێك له‌م مه‌رجانه‌یان ئه‌نجام نه‌دا برایه‌تیه‌كه دانامه‌زرێت، دیاره برایه‌تی دینی به فسق هه‌ڵناوه‌شێته‌وه، به‌ڵكو به كافربوون. لێره‌شدا نوێژنه‌كردنه‌كه بووه به سیمای كافربوونێك كه رێی له برایه‌تیه‌كه گرت.
پۆله شه‌رعناسانی به‌رامبه‌ر فه‌رموویانه: ئایه‌ته‌كه باس له برایه‌تی ته‌واوو برایه‌تی نوقسان ده‌كات، ئایه‌ته‌كه ده‌خوازێت ئه‌وه روون كاته‌وه كه به‌و سێ مه‌رجه برایه‌تیه‌كه پته‌و ده‌بێت، بەڵام به نه‌كردنی نوێژ برایه‌تیه‌كه هه‌ڵناوه‌شێته‌وه، هه‌ر وه‌كو كه به نه‌دانی زه‌كاته‌كه برایه‌تیه‌كه هه‌ڵناوه‌شێته‌وه.. چونكه له فه‌رمووده‌ی تردا پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فه‌رمووی: (مَامِنْ صَاحِبِ كَنْزٍ لا يُؤَدِّي زَكَاتَهُ إلا أُحْمِيَ عَلَيه فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَيُجْعَلَ صَفَائِحَ فَيُكْوَى بِهَا جِنْبَاهُ وَجَبِينَهُ حَتَّى يَحْكُمُ اللهُ بينَ عِبَادِهِ فِي يَومٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ ألْفَ سَنَةٍ ثُمَّ يُرَى سَبِيلُهُ إمَّا إلى الجنَّةِ وإمَّا إلى النَّارِ).[9] واته: هه‌ر خاوه‌ن گه‌نجینه‌و سامانێك كه زه‌كاتی لێ ده‌رناكات، له رۆژی قیامه‌تدا ئه‌و سه‌روه‌ت و سامانه‌ی ده‌هێنرێته پێشێ و له ئاگری دۆزه‌خدا ده‌توێندرێته‌وه‌و ده‌كرێته له‌وحی پان و سوور ده‌كرێته‌وه‌و لا ته‌نیشت و ناوچه‌وانی خاوه‌نه‌كه‌ی پێ داخ ده‌كرێت، ئه‌مه ئاوا له‌و رۆژه‌دا به‌رده‌وام ده‌بێت كه درێژیه‌كه‌ی په‌نجا هه‌زار ساڵه.. وا ده‌مێننه‌وه تا ئه‌و ساته‌ی خوای گه‌وره داوه‌ری له نێوان به‌نده‌كانیدا ده‌كات، ئیتر چاره‌نووسی ئه‌ویش یان بۆ به‌هه‌شته یان بۆ دۆزه‌خ..
مادام كه زه‌كاتیشی نه‌داوه‌و له‌وانه‌شه بچێته به‌هه‌شته‌وه، ده‌ی یه‌عنی موسوڵمان ماوه.. ئه‌مه به هۆی زه‌كاته‌كه‌وه‌یه كه هه‌ر له‌و فه‌رمووده‌یه‌دایه‌و ئێوه كردووتانه‌ته مه‌رج! ئیدی جیاوازی زه‌كات و نوێژه‌كه چیه؟! بۆچی جیاوازیتان خسته نێوان نوێژو زه‌كاته‌كه‌وه؟
٦- خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: (فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا * إِلاَّ مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا) مریم/٥٩-٦٠ واته: نه‌وه‌یه‌كیان له پاش هات كه نوێژه‌كانیان فه‌وتاند و كه‌وتنه شوێن هه‌واو هه‌وه‌س و حه‌زی خۆیان، ئه‌وانه له دواییدا به هیلاك ده‌چن، مه‌گه‌ر ئه‌وانه‌ی كه په‌شیمان ده‌بنه‌وه‌و تۆبه ده‌كه‌ن و ده‌كه‌ونه‌وه سه‌ر كرده‌وه‌ی چاك..
ده‌فه‌رموون: كه ده‌فه‌رموێ (إِلاَّ مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا) مه‌گه‌ر ئه‌وانه‌ی كه په‌شیمان ده‌بنه‌وه‌و تۆبه ده‌كه‌ن.. به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه پێشتر (ئه‌و زه‌مانه‌ی نوێژیان فه‌وتاندبوو) موسوڵمان نه‌مابوون.
ئه‌مانیش له وەڵامیاندا ده‌فه‌رموون: ووشه‌ی (آمَنَ) له‌وێدا مانای ته‌واو كردنه‌وه‌ی باوه‌ڕو دیندارێتیه نه‌ك دامه‌زراندنه‌وه‌ی ئیمان. یه‌عنی كه تۆبه‌ی كردووه ئیتر كه‌وتۆته‌وه نوێژه‌كانی تا باوه‌ڕه‌كه‌ی ته‌كمیله بكاته‌وه..
٧- خوای گه‌وره ده‌رباره‌ی دانیشتوانی دۆزه‌خ ده‌فه‌رموێ: (مَا سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ * قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ * وَلَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ * وَكُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِينَ * وَكُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ) المدثر/ ٤٢-٤٣ واته: ئه‌وه بۆچی سه‌قه‌ر (كه شوێنێكه له دۆزه‌خ) بۆته چاره‌نووستان؟! ده‌ڵێن: له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له ریزی نوێژخوێنان نه‌بووین. یارمه‌تیده‌ری خۆراكدانی هه‌ژاران نه‌بووین. هه‌ر گوێمان له قسه‌ی ناڕه‌وا ده‌گرت و به‌دوویدا ده‌چووین. هه‌موو باسێكی رۆژی قیامه‌تمان به درۆ ده‌خسته‌وه.
ته‌كفیریانی نوێژنه‌كه‌ر ده‌فه‌رموون: ئایه‌ته‌كه باس له‌وه ده‌كات كه هۆی چوونه دۆزه‌خیان نوێژنه‌كردنه‌كه‌یانه، هه‌رچه‌نده ده‌شێت ئه‌وانی تریش له‌گه‌ڵ نوێژنه‌كردنه‌كه‌دا هۆكاری سزاكه‌یان بن، چونكه هه‌ر یه‌كه‌یان به ته‌نیا هۆكارێكه بۆ به تاوانبار ده‌رچوون..
شه‌رعناسانی به‌رامبه‌ر ده‌فه‌رموون:
- یه‌كه‌م: باسی چوونه دۆزه‌خی تێدایه بەڵام باس له مانه‌وه‌ی هه‌تا هه‌تاییان ناكات. كه‌وابوو به قه‌ده‌ر تاوانی نوێژنه‌كردنه‌كه‌یان سزا وه‌رده‌گرن و دواتر وه‌كو تاوانبارانی تر پاك ده‌بنه‌وه‌و دێنه ده‌ره‌وه..
- دووه‌م: ئیعتیراف كردنیانه به‌وه‌ی نوێژیان نه‌ده‌كرد، چونكه باوه‌ڕیان پێی نه‌بوو، به به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی كه تاوانه‌كانی تریش له‌و ئاسته‌دان، به ریزبه‌ندیش له نوێژنه‌كردنه‌كه‌وه ده‌ڕۆن تا ده‌گه‌نه به درۆ خستنه‌وه‌ی باسی رۆژی دوایی.. ئه‌وه‌ی ئه‌م بۆچوونه‌شمان به‌هێزتر ده‌كات، ئه‌وه‌یه كه ئایه‌ته‌كان باس له (موجریمێتی) ده‌كه‌ن كه سیماو سیفه‌تی به‌ره‌ی به‌رامبه‌ر موسوڵمانانه، وه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: (أَفَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِينَ كَالْمُجْرِمِينَ) القلم/٣٥ واته: چما ده‌بێت موسوڵمانه‌كان و موجریمه‌كان وه‌كو یه‌ك دانێین؟!
٨- فه‌رمووده‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كه ده‌فه‌رموێ: (مَنْ صَلَّى صَلاتَنَا وَاسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا وَأَكَلَ ذَبِيحَتَنَا فَهُوَ الْمُسْلِمُ، لَهُ مَا لَنَا وَعَلَيْهِ مَا عَلَيْنَا).[10] واته: هه‌ر كه‌س نوێژی وه‌ك نوێژی ئێمه كردو رووی له قیبله‌ی ئێمه كردو سه‌ربڕراوی ده‌ستی خواردین، ئه‌وه موسوڵمانه، ئه‌و مافه‌ی هه‌یه كه ئێمه هه‌مانه‌و ئه‌و ئه‌ركانه‌ی له‌سه‌ره كه له ئێمه له‌سه‌رمانه..
٩- فه‌رمووده‌كه‌ی میحجه‌نی كوڕی ئه‌دروعی ئه‌سله‌می كه گێڕاوێتیه‌وه: (كُنْتُ مَعَ النَّبِيِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَأُذِّنَ بِالصَّلاةِ، فَقَامَ فَصَلَّى، ثُمَّ رَجَعَ إِلَى مَجْلِسٍ، فَرَآنِي فِي مَجْلِسِهِ، فَقَالَ:" يَا مِحْجَنُ، مَا مَنَعَكَ أَنْ تُصَلِّيَ، أَلَسْتَ بِرَجُلٍ مُسْلِمٍ؟ " قُلْتُ:بَلَى، وَلَكِنْ صَلَّيْتُ فِي أَهْلِي. قَالَ: " فَإِذَا جِئْتَ فَصَلِّ مَعَ النَّاسِ وَإِنْ كُنْتَ قَدْ صَلَّيْتَ فِي أَهْلِكَ)[11] واته: له كۆڕی پێغه‌مبه‌ری خوادا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بووه، كه بانگی داوه پێغه‌مبه‌ری خوا ته‌شریفی بردووه، پاشان گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌و به میحجه‌نی فه‌رمووه: چی رێی لێ گرتیت له‌گه‌ڵماندا نوێژ نه‌كه‌یت؟ مه‌گه‌ر موسوڵمان نیت؟! فه‌رمووی: به‌دی، بەڵام من نوێژم له‌گه‌ڵ كه‌سوكاره‌كه‌ی خۆم كرد، پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فه‌رمووی: هه‌ر كاتێك هاتیت نوێژه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ خه‌ڵكه‌كه هه‌ر بكه با نوێژیشت كردبێت..
١٠- فه‌رمووده مه‌رفووعه‌كه‌ی مه‌عاز خوا لێی رازی بێت كه ده‌فه‌رموێ: (مَنْ تَرَكَ صَلَاةً مُتَعَمِّدًا فَقَدْ بَرِئَتْ مِنْهُ ذِمَّةُ اللَّهِ وَرَسُولِهِ)[12] واته: هه‌ر كه‌سێك نوێژه‌كانی به ئه‌نقه‌ست بفه‌وتێنێت ئه‌وه خواو پێغه‌مبه‌ری خوای لێ بێ به‌ری بووه!
- سێیه‌م: ئه‌و به‌ڵگانه‌ی خوێنی نوێژنه‌كه‌ر به حەڵاڵ ده‌زانن: وه‌كو:
١١- فه‌رمووده‌كه‌ی ئه‌بو سه‌عیدی خودری خوا لێی رازی بێت كه باس له‌و كابرایه ده‌كات كه به پێغه‌مبه‌ری خوای صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ووت له‌خوا بترسه، خالیدی كوڕی وه‌لیدیش خوا لێی رازی بێت فه‌رمووی: (يا رَسُولَ اللهِ، ألا أضْرِبُ عُنُقَهُ؟ قالَ: لَعَلَّهُ يُصَلِّي)[13] واته: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا له گه‌ردنی نه‌ده‌م؟ فه‌رمووی: نا، له‌وانه‌یه نوێژ بكات كه‌وابوو كه یاوه‌ران وویستیان له‌به‌ر ئه‌و قسه‌یه‌ی بیكوژن كه پێیان وابوو كافر بوونێتی، ئیحتیمالی نوێژ كردنه‌كه‌ی رێی له كوشتنی گرت بەڵام به‌رامبه‌ره‌كان وەڵامیان داوه‌ته‌وه‌و فه‌رموویانه: له‌وانه‌یه كوشتنه‌كه‌ی سزا بووبێت نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كافر بووبێته‌وه.. ئه‌مانیش وەڵامیان داونه‌ته‌وه: ئاخر پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ سێ هۆی دیاری كردووه كه خه‌ڵكی له‌سه‌ر بكوژرێت: (لَايَحِلُّ دَمُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ يَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّه وَأَنِّي رَسُولُ اللَّه إلَّا بِإِحْدَى ثَلَاثٍ الثَّيِّبُ الزَّانِي، وَالنَّفْسُ بِالنَّفْسِ، وَالتَّارِكُ لِدِينِهِ الْمُفَارِقُ لِلْجَمَاعَةِ)[14] واته: ئه‌و موسوڵمانه‌ی ده‌ڵێ (لَا إِلَٰهَ إِلَّا اللّٰهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّٰهِ) نابێت بكوژرێت مه‌گه‌ر بێوه‌ژنی زیناكار بێت. یان قاتڵ، یان ئه‌و كه‌سه‌ی كه وازی له دینه‌كه‌ی هێناوه‌و له كۆمه‌ڵه‌كه‌ی جودا بۆته‌وه.. نوێژنه‌كه‌ر نه زیناكاره نه قاتڵ، كه‌وابوو ده‌بێت سێیه‌میان بێت كه كوشتنی جائیزه!
- چواره‌م: ئه‌و به‌ڵگانه‌ی رێ له شۆڕش كردن دژی حاكمی موسوڵمان ده‌گرن مادام نوێژ بكه‌ن:
١٢- فه‌رمووده‌كه‌ی ئوم سه‌له‌مه‌خان خوا لێی رازی بێت كه ده‌فه‌رموێ: پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فه‌رمووی: (أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ سَتَكُونُ أُمَرَاءُ فَتَعْرِفُونَ وَتُنْكِرُونَ فَمَنْ عَرَفَ بَرِئَ وَمَنْ أَنْكَرَ سَلِمَ وَلَكِنْ مَنْ رَضِيَ وَتَابَعَ قَالُوا أَفَلَا نُقَاتِلُهُمْ قَالَ لَا مَا صَلَّوْا)[15] واته: حاكم و دەسەڵاتدارتان به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێنرێت، چاكه‌و خراپه‌كانیانتان لا رۆشن ده‌بێت، هه‌ر كه‌سێك خراپه‌كانیان ببوغزێنێت ئه‌وه لێیان به‌رییه، هه‌ر كه‌سێك نكووڵییان لێ بكات ئه‌وه قوتاربووه، بەڵام هه‌ر كه‌سێك پێیان رازی بێت وشوێنیان كه‌وێت،[16] ووتیان: ئه‌دی جه‌نگ له دژیان به‌رپا نه‌كه‌ین؟! فه‌رمووی: نا مادام نوێژه‌كانیان بكه‌ن. كه‌وابوو كه نوێژیان نه‌كرد كافر ده‌بن و شۆڕش كردنه‌كه به‌رامبه‌ریان جائیز ده‌بێت. شۆڕش كردنیش ده‌بێت دژی حاكمی كافر بێت كه كوفری ئاشكرای لێ وه‌ده‌ركه‌وتبێت، چونكه عوباده‌ی كوڕی سامیت خوا لێی رازی بێت ده‌گێڕێته‌وه كه پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ده‌فه‌رموێ: (فِيمَا أَخَذَ عَلَيْنَا أَنْ بَايَعَنَا عَلَى السَّمْعِ وَالطَّاعَةِ فِي مَنْشَطِنَا وَمَكْرَهِنَا وَعُسْرِنَا وَيُسْرِنَا وَأَثَرَةً عَلَيْنَا وَأَنْ لَا نُنَازِعَ الْأَمْرَ أَهْلَهُ إِلَّا أَنْ تَرَوْا كُفْرًا بَوَاحًا عِنْدَكُمْ مِنْ اللَّهِ فِيهِ بُرْهَانٌ)[17] واته: پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ به‌یعه‌تی لێ وه‌رگرتین كه له چوستی و له سستیماندا، له هه‌بوونی و له نه‌داریماندا ملكه‌چی و گوێڕایه‌ڵی ده‌رببڕین، نه‌شكه‌وینه مونافه‌سه‌و شه‌ڕه پاڵی دەسەڵاته‌وه.. مه‌گه‌ر كوفرێكی ئاشكراو راشكاوتان له دەسەڵاتداران ببینین كه به‌ڵگه‌ی شه‌رعیتان به ده‌سته‌وه بێت ( له‌سه‌ر كافربوونی)..
- پێنجه‌م: به كافردانانی نوێژنه‌كه‌ر رای زۆرینه‌ی یاوه‌رانه‌و تا راده‌یه‌كی كۆڕایان له‌سه‌رێتی:
١٣- عبدالله‌ی كوڕی شه‌قیق كه یه‌كێكه له تابعین ده‌یفه‌رموو: یاوه‌ران هیچ شتێكیان وه‌كو وازلێهێنانی نوێژ به كوفر نه‌ده‌زانی..[18]
- سه‌یدنا عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب خوا لێی رازی بێت ده‌یفه‌رموو: ئه‌و كه‌سه‌ی واز له نوێژه‌كان ده‌هێنێت هیچ پشكێكی ئیسلامه‌تی بۆ نامێنێته‌وه. ئه‌مه‌ش بۆچوونی سه‌یدنا عه‌لی و سه‌یدنا مه‌عازو ئه‌بودده‌رداء و عوباده‌ی كوڕی سامیت و ئیبنو مه‌سعووده.. [19]
شه‌رعناسانی به‌رامبه‌ر وەڵامیان داوه‌ته‌وه كه مادام كۆڕای یاوه‌ران له‌سه‌ری نیه، ناتوانین بڵێین ئه‌وه رای هه‌موانه.. وه‌كو هه‌موو مه‌سه‌له‌كانی تر بۆچوونی یاوه‌ران ده‌بێته‌وه به دوو پۆل.. ئه‌گه‌ر ته‌رجیح به بۆچوونی لایه‌كیان نه‌درا ده‌بێت بسازێنرێن..
بۆ خوێندنەوەی بەشی دووەم، کرتە لێرە بکە
* * *
[1] النووي: المجموع (٣/١٦).
[2] ابن القيم الجوزية: الصلاة و حكم تاركها (ل ٦)..
[3] تەفسیری ئیبنو کەسیر(٣/١٢١)، هەروەها ئیمامی ئیبنولقەييميش لە کتێبی (الصلاة)ی خۆیدا لە تەحاویەوە هەمان بۆچوونی ئیمامی شافیعی نەقڵ كردووە.
[4] مقدمات ابن رشد (١/٦٤)، المقنع (١/٣٠٧)، الانصاف (١/٤٠٢)، مجموع الفتاوى (٢٢/٤٨)، ابن القيم: الصلاة..
[5] موسليم (٩٨٧)، ئەبو داوود (١٦٥٨) .
[6] ترمذي (٢٦٢١)، نەسائی (٢٣١)، ئيبنوماجة (١٠٧٩)..
[7] تەبەرانی لە ئەوسەتدا هێناوێتیەوە بەڵام ئەلبانی لە (ضعيف الجامع ٥٥٣٠) دا دەفەرموێ زەعیفە.
[8] ئەبو یەعلاو هەیسەمی گێڕاوێتیەوە، شێخی ئەلبانی لە (سلسلة الاحاديث الضعيفة ٩٤)دا دەفەرموێ زەعیفە، لە تمام المنة (ل ١٣٨) شدا دەربارەی دەفەرموێ: گومانێکی زۆرم لە سەلمێنراوی ئەم فەرمودەیە هەیە کە لە پێغەمبەری خواوە صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ هاتبێت..
[10] بوخاری (٣٩١)، ترمذي (٢٦٠٨)، نەسائی (٣٩٦٦).
[11] نەسائی (٨٥٧)، ئەحمەد (١٥٨٠٠) بەيهيقی (٢/٣٠٠) هەروەها ئیمامی ماليك و ئيبنوحيببان کە فەرمویەتی سەحيحە، بەڵام باقی فەرمودەوانان فەرمویانە زەعیفە چونکە خاليدی كورِی يوسفی سەمتی تێدایە کە ریوایەتی زەعیفە..
[12] ئیمامی ئەحمەد لە موسنەدەکەی خۆیدا لە مەکحولەوە ئەویش یەکسەر لە ئوم ئەیمەنەوە هێناوێتیەوە بەڵام فەرمودەوانان لەوانە بەيهيقی و ئەرنائووتی توێژەرەوەی مەسنەدی ئەحمەد خۆی کە قوتابی شێخی ئەلبانیە فەرمویانە زەعیفە، چونکە مونقەتیعە.. واتە یەکێك لە زنجيرەی سەنەدەکەی پساوە.. چونکە کەسێك لە نێوان مەکحول و ئوم ئەیمەندا ناو نەبراوە.. شێخی ئەلبانی بە حەسەنی داناوە (صحيح الترغيب و الترهيب)
[13] بوخارى (٤٣٥١)، موسليم (١٠٦٤).
[14] بوخارى ٦٨٧٨)، موسليم (١٦٧٦).
[15] موسليم (١٨٥٤)، ترمذي (٢٢٦٦)، ئەبو داوود (٤٧٦٠).
[16] واتە واوەيلا بە حاڵی کە چۆتە ریزیانەوە..
[18] ترمذي گێڕاوێتیەوە (٢٦٢٢)، هەروەها ئيبنوننەسر لەکتێبی (تعظيم قدر الصلاة/ ل ٩٤٨) بە توێژینەوەی کەمال ئیبنوالسەید سالم.هەروەها شێخی ئەلبانی لە: صحيح الترغيب و الترهيب (٥٦٤).
[19] شێخی ئەلبانی لە: صحيح الترغيب و الترهيب (٥٧٣)