تفسیر سوره الممتحنه با شرح ماموستا کریکار حفظه‌الله به عنوان یکی از ماده‌های درسی مرحله اول سطح آمادگی ئامه‌د اسلامی قرار گرفته است که هم فایل صوتی و هم PDF  آن در دسترس است. نوشته زیر به معرفی کلی این سوره بر اساس تقسیم بندی صوتی آن پرداخته است.

درس اول :

در این درس مقدمات تفسیر سوره الممتحنه توسط ماموستا ارائه میگردد. در ابتدای بحث ماموستا با مقدمه ای مفصل به تفهیم مبانی جهان "اسلام محور" می پردازد و رابطه ی یک جامعه اسلامی را با جوامع انسان محور تشریح می کند. اینکه چه اصلاحاتی از سوی اسلام بر روی فرهنگ جوامع صورت می گیرد تا بر دل و درون انسان ها تاثیر گذار باشد!

موضوع اصلی این جلسه مقدمه چینی برای تفسیر سه آیه نخست سوره الممتحنه می باشد که  پس از معنای کلی آیات و کلمات کلیدی، به تشریح ماجرای سبب نزول این سه آیه پرداخته می شود و در کنار آن ماموستا با بیانی دقیق مفاهیم و مقاصد کلی آیات را در قبال درسهایی برای مسلمانان در زمینه ارتباط با دشمنان خدا و لزوم دقت در این مسائل تشریح می کند. در اینجا متوجه می شویم که دستورات صریح خداوند در قبال اینگونه ارتباطات شامل چه چیزهایی می شوند و چه دلیل منطقی برای این سیاست ها وجود دارد.

درس دوم :

در این جلسه به تشریح و تفسیر مفصل آیات اول تا سوم سوره الممتحنه پرداخته می شود و معیارهایی که خداوند برای ایجاد دوستی و  دشمنی تعیین فرموده اند تشریح می گردد. در خلال این بحث ماموستا اثبات می کند که  این معیارها جزو  مهمترین ویژگیهای عقیده اسلامی نیز  می باشند. مرتبه و چگونگی این ارتباطات محکی برای ایمان مسلمانان خواهد بود.

تبیین اینکه دشمانان مسلمانان چه کسانی هستند و چگونگی رفتار مسلمانان با آنان، از محورهای کلیدی این آیات است. شناختن مصادیق کلمه "عدو" در بتن نشانه هایی قرار میگرد که این دشمنان می توانند به مسلمانان آسیب برسانند و برای این کار چه هدف ها و چه برنامه هایی در سر دارند، از دلایل اثبات دشمنی آنهاست. خداوند با مشخص کردن این احوال برای ایمان دارانی که آنها را در این آیات مورد خطاب قرار می دهد، ضمن آشکار نمودن نقشه های کافران، حکم خویش را در  قبال مسائل مغایر با این دستورات به صورت بی پرده اعلام می کند. در ادامه و با رسیدن به ارتباط منطقی این آیات با ماجرای سبب نزول ، به رد عمل تقیه نزد شیعیان از طرف خداوند میرسیم که آن را حرام میگرداند.

درس سوم :

در این جلسه به پای تفسیر زیبا و مفصل ماموستا کریکار در رابطه با آیات چهارم تا هفتم سوره الممتحنه می نشینیم. در اینجاست که خداوند از اسوه قرار دادن حضرت ابراهیم و همراهان ایشان برای مسلمانان سخن به میان می آورد. به مسلمانان راستینی که حضرت ابراهیم را مقدای خود قرار داده اند نام "ملت ابراهیم" می دهد و با جزئیات کامل به وصف ابراهیم (ع) می پردازد. ماموستا از این اوصاف خداوند برای اثبات لزوم اقتدای به حضرت ابراهیم استفاده می کند. در ادامه به تفسیر کلمه "ملت " پرداخته می شود و توجیه می شود که چرا باید به این نامگذاری افتخار کرد.

تعیین حدود و مرزهای این ملت در کنار بایدها و نبایدها، چالش هایی را برمی انگیزد که باید با آنها بیشتر آشنا شویم. وظایفی که بر دوش  دنباله روهای حضرت ابراهیم قرار داده شده اند توصیف و تشریح می شوند  و خوارج از این حلقه، به شدت توسط پروردگار تقبیح می شوند.

آشنایی با گروه هایی که در زیر پرچم این ملت گرد نیامده اند از محور های اصلی این آیات است. سخت گیری خداوند را در رابطه با طرز برخورد و مراوده با این افراد متوجه می بینیم و وظایف خود را به عنوان پیروان ابراهیم (ع) خواهیم شناخت. با رفتار منافقان و آنهایی که به تعبیر قرآن دلهای بیماری دارند آشنا می شویم و منظور خداوند را از دشمن خواندن آنها متوجه خواهیم شد. سخت گیری تا جایی ادامه پیدا می کند که عده ی زیادی از کسانی که خود را درون ملت می دانند نیز مورد نکوهش خداوند قرار می گیرند. در اینجاست که نوبت به برائت جویی می رسد و خداوند آن را همانند وطیفه ای بر روی دوش ملت می گذارد.

چالش هایی که با این دسته بندی خداوند ایجاد می شود یک به یک برشمرده می شوند . با تفسیر کلمه "فتنه" و شناخت فلسفه وجودی فتنه گران، زمینه آشنایی با فرصت هایی که این فتنه ها در اختیار دشمنان قرار میدهند فراهم خواهد شد.

در نهایت و با رسیدن به آیات پایانی به تخفیف خداوند می رسیم. درحالی که از ابتدا سختگیری بسیاری را شاهد بوده ایم، این بار از حکمت این تخفیف ها آگاهی می یابیم. خواهیم دید که چگونه این امر باعث باز شدن باب مراوده با کسانی می شود که زمانی دشمنان خدا بوده اند و در نهایت باعث بازگشتشان به دامان اسلام شده است. و این شاید همان وعده ای باشد که خداوند در ابتدای همین ایات به ملت خود می دهد. اینکه تا زمان بازگشت آنان باید بر راه خود استوار باشید!

درس چهارم :

در ادامه تفسیر سوره الممتحنه این بار به ایستگاه چهارم می رسیم. جایی که حال و هوای سیاسی اجتماعی این سوره در کنار آموزه های منحصر به فردش به نقطه اوج خود نزدیک می شود. هرچه بیشتر پیش می رویم، مسائل مطرح شده رنگ و بویی حیاتی تر به خود می گیرند. پس از اینکه در آیات ابتدایی سوره، خداوند از برپایی یک حکومت "اسلام محور" سخن به میان می آورد، در ادامه ایشان مرحله به مرحله اقدام به تبیین قوانین کلی این حکومت می کنند.

 در قدم چهارم زمان آن فرا می رسد که خدواند بندگان خود را با پدیده ی شومی آشنا کند که امروزه اپیدمی احزاب و گروه های سیاسی نام گرفته است. “خبرچین(جاسوس)" و "جاسوسی" واژگانی آشنا برای عصر ما و عصر گذشتگان ماست. در این سوره، خداوند احکام این پدیده را با ظرافت بیان می کنند و ماموستا سعی می نماید با بهره گیری از آیات مختلف سوره های قرآن، انواع مرتبه ها و درجه های آن را تشریح کند.

اهمیت موضوع از احادیث بسیار خطرناک پیامبر به خوبی احساس می شود. احکام مربوط به جاسوس،  از داوری ها و قضاوت های ایشان با وسواس خاصی استخراج می شود و توسط تحلیل زیبای ماموستا، با عملکرد پیامبر بزرگوار در مقابل این امر شوم آشنا می شویم.

گریزی که دوباره به ماجرای سبب نزول آیات زده می شود به سوالات زیادی در مورد صحابی پیامبر که مرتکب جاسوسی شد پاسخ می دهد و از ظرافت های حکم پیامبر پرده برداری به عمل می آید. این ماجرا و داوری پیامبر ، بدون شک همان سنتی ست که عصای دست حکومت اسلامی برای قضاوت در دوره ای است که دیگر خبری از وحی خداوند نیست!

درس پنجم :

در این جلسه به تفسیر آیات هشتم و نهم سوره الممتحنه پرداخته می شود. در اینجاست که جنبه ی دیگری از روابط مسلمانان با دارالکفر مشخص می شود. خداوند در ادامه ی تبیین مرزهای حکومت اسلامی و تعیین بایدها و نبایدهای روابط با جوامع کفار، این بار به دسته بندی این جوامع می پردازد و قوانین جدیدی را برای دسته ای از آنها قائل می شود.

کافران در اینجا به دو گروه "محارب" و "مسالم" تقسیم بندی می شوند. در آیات قبلی با جزئیات چگونگی روابط با محاربان و متخاصمان آشنا شدیم و  احکام خداوند را در مورد آنها شاهد بودیم اما این بار در این آیات به دسته دوم پرداخته می شود. ویژگی های کفار مسالم برشمرده می شود و براساس عقیده ی اسلامی در میابیم که ملاک تعیین حدود ارتباط مسلمانان با کفار ، مقدار و  میزان  دشمنی یا دوستی آنان با مسلمانان می باشد.

بحث مفصلی در مورد اجرای صله رحم و نگه داشتن روابط خانوادگی با خویشاوندان کافر  فرد مسلمان صورت می گیرد و حتی وضایف حکومت و دولت اسلامی هم در مورد این دسته برشمرده و تبیین می شود. بدون شک معیارهای اصلی سطوح این روابط چیزی جز سنت پیامبر و صحابه ی ایشان نیست!

درس ششم :

در این جلسه به سراغ خشت های دیگری می رویم که یک به یک بر روی همدیگر قرار خواهند گرفت و جامعه مدنی مسلمانان را تشکیل خواهند داد. در آیات ۱۰ و ۱۱ سوره الممتحنه ، خداوند گره دیگری از مشکلات فراوان جامعه ی نوپای مسلمانان باز می کند که تا آن زمان حکم صریحی از جانب خداوند و حتی پیامبر در مورد آن وجود نداشت.

این آیات که سبب نزول متفاوتی با آیات قبلی خود دارند ، محدودیتی را بر مفاد پیمان حدیبیه اعمال کردند که در نهایت باعث ایجاد فضای بازتر و ایمن تر برای زنان مسلمانی شد که دشواری هجرت را بر خود هموار کردند و با ترک همسران و خانواده های کافر خود احساس دین شدیدی می کردند و نیاز به کمک و حمایت حکومت اسلامی داشتند.البته حالت بلعکس این ماجرا هم از سوی خداوند در نظر گرفته می شود و تکلیف زنان کافری که قصد رجعت به دارالکفر را دارند نیز مشخص می شود و در مورد حق و حقوقشان شبهه ای باقی نمی ماند.

در اینجاست که حکم خداوند بسان شمشیری رابطه های زناشویی را از هم جدا می کند تا آنان را به سوی سرانجامی نیکوتر رهنمون سازد و همانگونه که سرزمین ها را از هم جدا نمود ، رابطه هایی این چنین نزدیک را نیز سوا می نماید. البته حالت های خاص این مسائل هم بررسی می شود و با تمایز قائل شدن بین کافران و اهل کتاب، استثناها را متوجه خواهیم شد و حتی با ملزومات اجرای این احکام به فراخور شرایط حکومت اسلامی و همچنین شرایط زنان مهاجر روبه رو خواهیم شد.

درس هفتم :

در این جلسه، آیه دوازدهم سوره الممتحنه که ارتباط مفهمومی و موضوعی محکمی با دو آیه پیشین دارد، به بته ی تفسیر گذاشته می شود.

شالوده ی اصلی بحث، پیرامون مساله بیعت پیامبر با زنان مهاجر قرار می گیرد و با جزئیات کامل، چگونگی و شرایط این بیعت که تماما از سوی خداوند متعال تعیین می گردد، تشریح می شود. به روشنی مشخص خواهد شد که مفاد و شروط این بیعت چگونه به پایه های جامعه مدنی نوپای مسلمانان تبدیل می شود و خط بطلانی خواهد بود بر بسیاری از فرهنگ ها و سنن جوامع جاهلیت و فرصتی می شود برای تعریف فرهنگ های جدید اسلامی که به طور مستقیم بر پایه ی اخلاقیات استوار خواهندبود.

هرچند که در این آیات "زنان مسلمان" مخاطب اصلی قرار می گیرند اما مشخص است که به دلیل نشانه گرفتن زنان به عنوان یکی از مهمترین ارکان جوامع مدنی، اثرات این رهنمودها دامنگیر تمامی اعضای جامعه خواهد بود.

درس هشتم :

آخرین آیه سوره ممتحنه فرصت مناسبی را ایجاد می کند که دوباره به بحث داغ و پرمناقشه "براء" و "وراء" بازگردیم.در این آیه اصل جدیدی به  قواعد گذشته افزوده می شود. گویی خداوند آنقدر بر موضوع اصرار دارد که از هر فرصتی برای تکمیل رفتارهای اسلامی، ملت خویش استفاده می کند. فیلتر قدرتمندی که در اختیار مسلمانان به منظور جداسازی و تشخیص ایمان از کفر قرارداده شده بود کامل تر می شود و ابزاری دقیقتر برای قضاوت در عصر حاضر ( و هر عصر و زمانی ) در اختیارمان قرار می گیرد. این قسمت که بیشتر حالت یک موخره ی مفصل دارد، یک نتیجه گیری کلی از آنچه در ضمن ۷ جلسه قبلی بیان شده است ارائه می گردد و با ذکر مثال هایی عملی پیاده سازی این قوانین را در مسائل واقعی دنیا شاهد خواهیم بود.

در نهایت هم با بهره گیری از سخنان عالمان بزرگ دنیای اسلام ۱۰ اصل کلی برای ممنوعیت ها و شرایط این دوستی ها و دشمی های میان مسلمانان و کفار بیان داشته می شود که عموما از روی همین آیات نتیجه شده اند. این قسمت حتی برای آنان که قسمت های قبلی را از دست داده اند، کاملا آموزنده خواهد بود.

فایل‌های  صوتی این درس را می‌توانید از لینک زیر ببینید:

https://www.youtube.com/playlist?list=PL-11Bk9WKYLnG3bap-JmMSP7qFT9TIsoj