باوەڕ هێنان به كتێبه‌كانی خوا
كتێبه‌كانی خوا: مه‌به‌ست له‌و كتێبانه‌یه كه خوای گه‌وره بۆ پێغه‌مبه‌رانی عَلَیهم الصَلاة وَالسَلام ناردوون. بۆ ئه‌وه‌ی ببنه مایه‌ی ڕێنمایی و ڕۆشنایی بۆ خه‌ڵكی و به‌هۆیانه‌وه به‌خته‌وه‌ری و كامه‌رانی دنیاو دوا ڕۆژ به‌ده‌ست بێنن.
بەندی یەکەم
باوەڕ هێنان به‌كتێبه‌كانی خوای گه‌وره ئه‌م باسانەی خواره‌وه ده‌گرێته‌وه:
باسی یه‌كه‌م: باوەڕهێنان به‌وه‌ی ڕه‌وانه كرانیان به‌ڕاستی له‌لایه‌ن خواوه‌یه و مایه‌ی ڕێنمایی و به‌خته‌وه‌رین بۆ به‌نده‌كان، به به‌ڵگه‌ی:
١- شه‌رعی: چونكه خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ) الحدید/٢٥ واته: پێغه‌مبه‌رانمان به ئایه‌ت و به‌ڵگه‌ی ئاشكراوه ڕه‌وانه كردووه‌و كتێب و ته‌رازوومان له‌گه‌ڵدا ناردوون، بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی به دادگه‌رانه هه‌ڵس و كه‌وت بكه‌ن .
٢- ژیری: ئاشكرایه حیكمه‌تی دروستكرانی به‌نده‌كان له‌لایه‌ن خوای گه‌وره‌وه به ڕوانگه‌ی قورئان بریتییه له به‌ندایه‌تی و په‌رستنی خوا، بێگومان خواپه‌رستیش له‌به‌ر ڕۆشنایی په‌یام و ڕێنمایی و ڕێساوه نه‌بێت وه‌ك پێویست ئه‌نجام نادرێت، ئنجا كاتێك خوای گه‌وره فه‌رمانی خواپه‌رستنی به به‌نده‌كان سپاردووه، حه‌تمه‌ن ڕێ و شوێنی بۆ داناون و پێی ڕاگه‌یاندون كه چۆن به‌ندایه‌تی بكه‌ن و پابه‌ندو ملكه‌چی فه‌رمانه‌كانی بن، ئه‌وه‌ش له ڕێگه‌ی ئه‌و كتێبانه‌وه كه ڕه‌وانه‌ی كردون.
باسی دووه‌م: باوەڕ هێنان به‌و كتێبانه‌ی كه به‌ناوی خۆیان ناویان ده‌زانین: هه‌روه‌ها ئه‌وانه‌ش كه ناویان نازانین، ئنجا ئه‌و كتێبانه‌ی كه ناویان ده‌زانین ئه‌مانه‌ن:
١- سوحوف (الصُحُف): كه بۆ سه‌یدنا ئیببراهیم و سه‌یدنا موسا سه‌لامی خوایان لێ بێت ڕه‌وانه كراوه، وه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (وَالآخِرَةُ خَيْرٌ وَأَبْقَى * إِنَّ هَذَا لَفِي الصُّحُفِ الأُولَى * صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى) الأعلی/١٧-١٩ واته: دواڕۆژ باشترو نه‌بڕاوه‌تره، ئه‌مه له په‌یامی سوحوفه‌كانی پێشوودا هاتووه، سوحوفی ئیبراهیم و موسا .
٢- ته‌ورات (التَوراة): كه بۆ سه‌یدنا موسا هاتووه سه‌لامی خوای لێ بێت. خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (إِنَّا أَنزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ) المائدة/٤٤ واته: ئێمه ته‌وراتمان ناردوه‌ته خواره‌وه كه ڕێنمایی و ڕوناكی تێدا بوو .
٣- زه‌بوور (الزبور): كه بۆ سه‌یدنا داود هاتووه سه‌لامی خوای لێ بێت، وه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا) الإسراء/٥٥ واته: زه‌بوریشمان بۆ داود ڕه‌وانه‌كرد .
٤- ئینجیل (الإنجیل): كه بۆ سه‌یدنا عیسا هاتووه، سه‌لامی خوای لێ بێت. وه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (وَقَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِم بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَآتَيْنَاهُ الإِنجِيلَ فِيهِ هُدًى وَنُورٌ) المائدة/ ٤٦ واته: عیسا كوڕی مریەممان به شوێن ئه‌و پێغه‌مبه‌رانه‌دا ڕه‌وانه كرد كه بڕوای به‌و ته‌وراته هه‌بوو له پێش خۆیه‌وه ڕه‌وانه كرابوو، و ئینجیلمان بۆ نارد كه ڕێنمایی و ڕووناكی تێدا بوو .
٥- قورئان (القرآن): كه بۆ محمد صَلَی اللَهُ عَلَيْهِ وَسَلَمَ ڕه‌وانه كراوه. خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنزِيلاً) الإسراء/١٠٦ واته: قورئانمان به جیا جیا ناردووه‌ته خواره‌وه بۆ ئه‌وه‌ی به هێواشی و له‌سه‌رخۆ بۆ خه‌ڵكی بخوێنیته‌وه‌و به پێی كات و شوێنی پێویست ناردومانه خواره‌وه .
باسی سێ یه‌م : بڕوا كردن به‌و هه‌واڵانه‌ی پێمان ڕاده‌گه‌یه‌نن و ڕاستن: وه‌ك ئه‌و هه‌واڵ و باسانه‌ی كه له قورئاندا یاخود له كتێبه پێشووه‌كاندان و گۆڕاون و شێواندنیان به‌سه‌ردا نه‌هاتووه، به نموونه: (أبو ذر) خوا لێی رازی بێت ده‌رباره‌ی (صُحُف) ی سه‌یدنا ئیبراهیم و سه‌یدنا موسا سه‌لامی خوایان لێ بێت دوو نموونه‌مان له پێغه‌مبه‌ره‌وه صَلَی اللَهُ عَلَيْهِ وَسَلَمَ بۆ ده‌گێڕێته‌وه‌و ده‌فه‌رموێت كه له پێغه‌مبه‌ری خوام صَلَی اللَهُ عَلَيْهِ وَسَلَمَ پرسی: (قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ، فَمَا كَانَتْ صُحُفُ إِبْرَاهِيمَ ؟ قَالَ : كَانَتْ أَمْثَالًا كُلُّهَا : أَيُّهَا الْمَلِكُ الْمُتَسَلِّطُ الْمُبْتَلَى الْمَغْرُورُ، إِنِّي لَمْ أَبْعَثْكَ لِتَجْمَعَ الدُّنْيَا بَعْضُهَا عَلَى بَعْضٍ، وَلَكِنْ بَعَثْتُكُ لِتَرُدَّ عَنِّي دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ . فَإِنِّي لَا أَرُدُّهَا وَلَوْ كَانَتْ مِنْ فَمِ كَافِرٍ . وَكَانَ فِيهَا أَمْثَالٌ : وَعَلَى الْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ لَهُ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ : سَاعَةٌ يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ، وَسَاعَةٌ يُحَاسِبُ فِيهَا نَفْسَهُ، يُفَكِّرُ فِيهَا فِي صُنْعِ اللَّهِ - عَزَّ وَجَلَّ - إِلَيْهِ، وَسَاعَةٌ يَخْلُو فِيهَا لِحَاجَتِهِ مِنَ الْمَطْعَمِ وَالْمَشْرَبِ . وَعَلَى الْعَاقِلِ أَلَّا يَكُونَ ظَاعِنًا إِلَّا فِي ثَلَاثٍ : تَزَوُّدٍ لِمَعَادٍ، وَمَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ، وَلَذَّةٍ فِي غَيْرِ مُحَرَّمٍ . وَعَلَى الْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ بَصِيرًا بِزَمَانِهِ، مُقْبِلًا عَلَى شَأْنِهِ، حَافِظًا لِلِسَانِهِ . وَمَنْ عَدَّ كَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ كَلَامُهُ إِلَّا فِيمَا يَعْنِيهِ . قَالَ : قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ، فَمَا كَانَتْ صُحُفُ مُوسَى ؟ قَالَ : كَانَتْ عِبَرًا كُلُّهَا : عَجِبْتُ لِمَنْ أَيْقَنَ بِالْمَوْتِ كَيْفَ يَفْرَحُ ! وَعَجِبْتُ لِمَنْ أَيْقَنَ بِالْقَدَرِ كَيْفَ يَنْصَبُ . وَعَجِبْتُ لِمَنْ رَأَى الدُّنْيَا وَتَقَلُّبَهَا بِأَهْلِهَا كَيْفَ يَطْمَئِنُّ إِلَيْهَا ! وَعَجِبْتُ لِمَنْ أَيْقَنَ بِالْحِسَابِ غَدًا ثُمَّ هُوَ لَا يَعْمَلُ ! . قَالَ : قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ، فَهَلْ فِي أَيْدِينَا شَيْءٌ مِمَّا كَانَ فِي يَدَيْ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى، مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ ؟ قَالَ : " نَعَمِ اقْرَأْ يَا أَبَا ذَرٍّ : قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ وَأَبْقَى إِنَّ هَذَا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولَى صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى ...)[1] واته: ووتم: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَی اللَهُ عَلَيْهِ وَسَلَمَ (صُحُف) ی (ابراهیم) چۆن بووه؟ فه‌رمووی: هه‌مووی په‌ند بووه، بۆ نموونه تێیدا هاتووه: ئه‌ی پاشای زاڵی تاقی كراوه‌ی له خۆبایی، من نه‌م ناردویت دنیا به‌سه‌ریه‌كدا كۆبكه‌یته‌وه، به‌ڵكو ڕه‌وانه‌م كردویت بۆ ئه‌وه‌ی نزای سته‌م لێكراوم لێ ڕه‌ت بكه‌یته‌وه! چونكه من ڕه‌تی ناكه‌مه‌وه ئه‌گه‌ر چی له بێ باوەڕیشه‌وه بێت. وه پێویسته ژیر ئه‌گه‌ر له ژیرییه‌تی نه‌كه‌وتبێ چه‌ند ساتێكی هه‌بێت: ساتێك تێیدا له خوا بپاڕێته‌وه‌و ساتێك لێپرسینه‌وه له‌گه‌ڵ ده‌روونی خۆیدا بكات و ساتێك بیر له دروست كراوه‌كانی خوای گه‌وره بكاته‌وه‌و ساتێك بۆ پێویستی خواردن و خواردنه‌وه‌ی یه‌كلا ببێته‌وه .. ووتم: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَی اللَهُ عَلَيْهِ وَسَلَمَ سوحوفی موسا سه‌لامی خوای لێ بێت چۆن بووه؟ فه‌رمووی: هه‌مووی ئامۆژگاری بووه، بۆ نموونه تێیدا هاتووه: له كه‌سێك سه‌رسام ده‌بم كه له مردن دڵنیایه و دڵخۆشه! له كه‌سێك سه‌رسام ده‌بم كه له ئاگری دۆزه‌خ دڵنیایه و پێ ده‌كه‌نێت، له كه‌سێك سه‌رسام ده‌بم كه له قه‌زاو قه‌ده‌ر دڵنیایه‌و خۆی ماندوو ده‌كات ! له كه‌سێك سه‌رسام ده‌بم كه ده‌بینێ چۆن دنیا ئاڵ و گۆڕ به خه‌ڵكی ده‌كات، پاشان دڵی پێ خۆش ده‌كات! له كه‌سێك سه‌رسام ده‌بم كه دڵنیایه سبه‌ینێ لێپرسینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرێت و كاری بۆ ناكات .
باسی چواره‌م: كار پێكردن و ڕازی بوون و ملكه‌چ كردن: بۆ ئه‌و حوكمانه‌ی نه‌سڕراونه‌ته‌وه واته (نه‌سخ) نه‌بوونه‌ته‌وه حیكمه‌ته‌كه‌یان بزانین یاخود نه‌زانین، بێگومان هه‌موو كتێبه پێشووه‌كان به قورئان (نه‌سخ) بوونه‌ته‌وه.
باسی پێنجه‌م: باوەڕ كردن به‌وه‌ی قورئان دوایین كتێبه: كه له لایه‌ن خوای گه‌وره‌وه ڕه‌وانه كراوه‌و تایبه‌تی كردووه به‌چه‌ند تایبه‌تمه‌ندییه‌كه‌وه، له‌وانه:
١- پوخته‌ی په‌یامه خوایییه‌كانی له خۆ گرتووه‌و سه‌لمێنه‌ری ناوه‌ڕۆكه‌كه‌یانه‌و چاودێره به‌سه‌ریانه‌وه، واته هه‌ر ڕاستییه‌كیان تێدا بێت دانی پێدا ده‌نێت و هه‌ر شتێكیان تێكه‌ڵ كرابێت، یان شێوێنرابێت ڕوونی ده‌كاته‌وه .
٢- تاكه په‌یامێكی خوایییه كه به‌ڵێن به پاراستنی درابێت، چونكه دوایین په‌یامه‌و گشتییه بۆ تێكڕایی مرۆڤایه‌تی هه‌تا ڕۆژی دوایی، وه ئه‌مڕۆ بێجگه له قورئان كتێبێكی تر نه‌ماوه كه په‌یامی ڕاسته‌قینه‌ی خوای گه‌وره دابنرێت و پارێزراو بێت، به‌م به‌ڵگانه‌ی خواره‌وه:
أ- ئه‌و كتێبانه‌ی پێش قورئان ڕه‌وانه كراون هیچیان نوسخه‌ی (أصل) یان نه‌ماوه به‌ڵكو ته‌نها ڕاڤه‌و وه‌رگێڕاویان ماوه‌ته‌وه .
ب- ئه‌و كتێبانه هه‌ر وه‌ك فه‌رمایشتی خوای گه‌وره‌ن، قسه‌ی خه‌ڵكیشیان تێكه‌ڵ كراوه له ته‌فسیرو مێژوو داستانی پێغه‌مبه‌ران و هاوەڵان یان .
ج- ئه‌و كتێبانه هیچیان پاڵپشتی میژوویی وایان نییه كه متمانه پێكراو بێت هه‌تا بسه‌لمێت كه ڕاسته كتێبی خوای گه‌وره‌ن.
د- ئه‌و كتێبانه شێواندنی زۆریان تێ كه‌وتووه به به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی (نوسخه)ی جیا جیایان زۆره‌و ووته‌و بیروڕای پێچه‌وانه‌ی یه‌كتریان زۆر تێدایه .
هـ- ئه‌و كتێبانه بیرو باوەڕی پووچه‌ڵ و خراپی زۆریان تێ كه‌وتووه كه به ڕاشكاوی ده‌ری ده‌خه‌ن و ده‌یسه‌لمێنن شێوێنراون .
بۆ نموونه: ئه‌و ته‌وراته‌ی ئه‌مڕۆ له‌به‌ر ده‌ستدایه چه‌نده‌ها نووسه‌ر له‌سه‌رده‌می جیا جیادا نوسیویانه‌ته‌وه، هه‌روه‌ها شێواندنی زۆری تێدا كراوه به به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی ئه‌و ته‌وراته‌ی له لای دیانه‌كان باوه ئه‌وه نییه كه له لای جووله‌كه‌كان باوه، خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (مِّنَ الَّذِينَ هَادُواْ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ) النساء/٤٦ واته: له‌وانه‌ی بوونه‌ته جووله‌كه ووته‌و فه‌رمایشت له جێی خۆی ده‌گۆڕن و ده‌ی شێوێنن. به‌ڵگه‌ی ئاشكرا له‌سه‌ر ئه‌م ڕه‌خنه‌یه‌ی قورئان زۆره، له‌وانه: له (سفر التكوین ٦-٦) دا كه نوسخه‌یه‌كه له ته‌وارات هاتووه: (فَحَزَنُ الرَّبُّ أنُّه عَمِلَ الإنْسَانَ وتَأَسَّفَ فِي قَلْبِهِ) واته: په‌روه‌ردگار غه‌مگین بوو به‌وه‌ی مرۆڤی دروست كردووه‌و له دڵه‌وه پێی ناخۆش بوو! یاخود تۆمه‌تی درۆو زیناكردن ده‌ده‌نه پاڵ پێغه‌مبه‌ران سه‌لامی خوایان لێ بێت كه هه‌رگیز له فه‌رمایشتی خوا ناوه‌شێته‌وه شتی وا باس بفه‌رموێت.. یاخود ئه‌و ئینجیلانه‌ی ئه‌مڕۆ له‌به‌ر ده‌ستدان (چوار) جۆری سه‌ره‌كین له نزیكه‌ی (حه‌فتا) نوسخه‌وه وه‌رگیراون! دیانه ڕه‌خنه‌گره‌كانیش دان به‌وه‌دا ده‌نێن كه بیروباوەڕی ئه‌و ئینجیلانه‌ی هه‌ن هه‌مووی ڕای (پۆڵس)ن كه یه‌كێكه له ڕاڤه‌كانی ئینجیل و چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك دوای هاتنی سه‌یدنا عیسا سه‌لامی خوای لێ بێت ژیاوه نه‌ك ڕای حه‌واری (یاوه‌ر: ئه‌سحابه) نزیكه‌كانی سه‌یدنا عیسان بن سه‌لامی خوای لێ بێت ..
٣- خوێندنه‌وه‌و تێگه‌یشتن له قورئان ئاسانه چونكه خوای گه‌وره ناردویه‌تی بۆ تێكڕایی خه‌ڵكی، هه‌ر كه‌س مه‌به‌ستی بێت لێی به‌هره‌مه‌ند ده‌بێ، وه‌ك ده‌فه‌رموێت: (وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّكِرٍ) القمر/١٧ واته: به‌ڕاستی قورئانمان بۆ خوێندنه‌وه ئاسان كردووه، ئایا كه‌س هه‌یه په‌ند وه‌ربگرێت؟
ئاماده‌كردنی: كــاوان كــوردی
پێداچوونەوە و توێژینەوەی فەرمودەکان: مامۆستا کرێکار
[1] نوسەری به‌ڕێز هه‌ر ئەوەنده‌ی نوسیوه كه (رواه ابن حبان فی صحیحه و اللفظ له، والحاكم وقال: صحیح الإسناد.) لە سەحیحەكه‌ی ئیبنو حیبباندا ژمارە (٣٦١) ە و لای الحاكمیش ( ب٢ ل ٦٥٢)ە، شێخی ئەلبانی ره‌حمه‌تی لە کتێبی (صحیح الترغیب و الترهیب ژمارە ١٣٤)دا ده‌رباره‌ی ئه‌و فەرموودەیە دەفەرموێ : (صحیح لغیره) واته به فەرمووده‌ی تری هاوشێوه‌ی ئەمیش ده‌چێته ریزی سەحیحەوه.. ( ك).