..jpg)
لێکدانەوەی ئایەتەکان
ئایه‌تی (١-٤)
(قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ * الَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنكُم مِّن نِّسَائِهِم مَّا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلاَّ الَّلائِي وَلَدْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنكَرًا مِّنَ الْقَوْلِ وَزُورًا وَإِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ * وَالَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِن نِّسَائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِّن قَبْلِ أَن يَتَمَاسَّا ذَلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ * فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ مِن قَبْلِ أَن يَتَمَاسَّا فَمَن لَّمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِينًا ذَلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ)
قَدْ: پێی ده‌وترێت (حرف تحقیق) حه‌تمییه‌تی رودانی كرداره‌كه‌ی دوای خۆی ده‌سه‌لمێنێت کە روویداوە. (ئه‌گه‌ر كرداره‌كه رابوردوو بوو) وه‌كو ئه‌م ئایه‌تەی ئێرە، یان ئایه‌تی (لاَّ تَعْتَذِرُواْ لَن نُّؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ)التوبة/٩٤، ئه‌گه‌ر رانه‌بوردوو بوو مانای ئه‌گه‌ر (ئیحتیمال) ده‌دات وه‌كو (قد یكون، قد یذهب، قد یسافر..). ئه‌مه به‌گشتی، بەڵام مانای پڕێتی و ته‌واوێتی گشتگیریی كرداره‌كه‌ی دوای خۆشی (كه رانه‌بردووه) ده‌دات. وه‌كو (قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنكُمْ لِوَاذًا)النور/٦٣.
سَمِعَ اللَّهُ: به ته‌ئكید خوای گه‌وره بیستی. بیستی: یه‌كێكه له سیفه‌ته كرده‌وه‌ییه‌كان (الصفات الفعلیة)ی خوای گه‌وره. بیستنی زۆر مه‌خلووق به گوێچكه‌یه، بەڵام ناشێت بووترێت خوای گه‌وره گوێچكه‌ی هه‌یه، چونكه له ئایه‌ت و فه‌رمووده‌دا نه‌هاتووه، وه‌كو كه (ید، وجه...) ده‌ست و ڕوو هاتووه... ئه‌هلی سووننه‌ت و جه‌ماعه‌ت له شه‌رحی ئایه‌ت و فه‌رمووده‌ی سیفاتی خوای گه‌وره‌دا (زاتی بن وه‌كو ده‌ست، یان كرده‌وه، وه‌كو هاتن و هاتنه خواره‌وه و بیستن و بینین...) ده‌فه‌رموون: ئه‌م سیفه‌تانه سیفه‌تی خوای گه‌وره‌ن بەڵام چۆنیه‌تیه‌كانیان (الكیفیة) نازانین. هه‌ر خوای گه‌وره ده‌زانێت چۆنه. چونكه پێغه‌مبه‌ری خواش صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ چۆنیه‌تییانی دیاری نه‌كردووه.
الَّتِي: ئافره‌ته‌كه‌یه كه ناوی خه‌وله‌یه‌و بۆ نازداریی بچوك كراوه‌ته‌وه بۆ (خوه‌یله) وه‌كو: اخی: كاكه كه ده‌بێت به (اخیی) واته كاكه‌چكۆل. بچوك كردنه‌وه‌ی ناو بۆ رێزو نازه، یان بۆ سووكایه‌تی، له كوردیشدا وایه. ده‌شێت به مه‌حمود بڵێی (خوله) بۆ سووكایه‌تی پێكردنی هه‌ر وه‌كو بۆ خۆشه‌ویستی ده‌ڵێی: (خوله) گیان. له بادینانیش به (ۆ) بچووكی ده‌كه‌نه‌وه وه‌كو (به‌كر/ به‌كۆ)، (له‌تیف/ له‌تۆ)، (محمـد/ حه‌مۆ).
زَوْج: به ژن و به مێردیش ده‌وترێت زه‌وج. وه‌كو له ریوایه‌تدا هه‌یه (أَنَّ عَائِشَةَ زَوْجَ النَّبِىِّ الله صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) وشه‌ی (هاوسه‌ر)یش پڕاوپڕی زه‌وجه‌و بۆ هه‌ر دووكیانه.
يُظَاهِرُونَ: له (ظهر)ـه‌وه هاتووه كه پشته، پشت پێچه‌وانه‌ی رووی یه‌كه‌می شته، چاوگه‌كه (ظهار) واته: ووتنی رستەی (أَنْتِ عَلَيَّ كَظَهْرِ أُمِّي) لە لایەن مێردەوە به ژنەکەی خۆی. واتە: پشتت وه‌كو پشتی دایكمه.. له ڕووی زاراوه‌ییه‌وه یه‌عنی (پشتت وه‌كو دایكم بێت) واته چواندنی ژنی به مه‌حره‌مێتی دایكی، مه‌رجیش نییه هه‌ر پشتی بڵێ، ده‌شێت هه‌ر ئه‌ندامێكی تری جه‌سته‌ی ئافرەتە‌كه‌ی به ئه‌ندامی جه‌سته‌ی دایكی بچوێنێت.
يُظَاهِرُونَ شێوازی كۆی (يُظَاهِر)ە واته: كه‌سێك كه وای به ئافرەتە‌كه‌ی ووتبێت.
الَّلائِي: اسم موصوله و وه‌كو (اللاتی)یه، بۆ كۆمه‌ڵه مێینیه‌یه.
زُور: بوختانه، قسه‌یه‌كی خراپ كه پێچه‌وانه‌ی راستی بێت و بخوازرێت ناحەقی پێبكرێت به‌حه‌ق یان حه‌قی پێبكرێت به ناحەق.
تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ: ئازادكردنی كۆیله، پێیی ووتراوه (رَقَبَة) چونكه کۆیلە وەکو ئاژەڵ پەت دەکرایە گەردنی، بە بەرەڵاکردنییان دەوت گەردن ئازاد کردنی.
مُتَتَابِعَيْنِ: یه‌ك له دوای یه‌ك: دوا به دوای یه‌كتریی.
يَتَمَاسَّا: تَمَاسَّ: پێك گه‌یشتن و لێكخشان و به‌ركه‌وتنه، بەڵام لێره‌دا مه‌به‌ست سه‌رجێییه (نوستنی ژن و مێرد پێكه‌وه: جیماع كردنیان).
* * *
مانای گشتی ئایه‌ته‌كان
(قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ * الَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنكُم مِّن نِّسَائِهِم مَّا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلاَّ الَّلائِي وَلَدْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنكَرًا مِّنَ الْقَوْلِ وَزُورًا وَإِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ * وَالَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِن نِّسَائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِّن قَبْلِ أَن يَتَمَاسَّا ذَلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ * فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ مِن قَبْلِ أَن يَتَمَاسَّا فَمَن لَّمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِينًا ذَلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ)
واتە: به ته‌ئكید خوای گه‌وره قسه‌ی ئه‌و ئافره‌ته‌ی بیست كه هاته خزمەتت و ده‌رباره‌ی مێرده‌كه‌ی له گه‌ڵتدا دووا، كه هاواری بوو له ده‌ستی و سکاڵای بۆ خوا ده‌هێنا. خوای گه‌وره ووتووێژی نێوان هه‌ردووكتانی ده‌بیست، خوای گه‌وره بیسه‌رو بینه‌ره. (١) ئه‌و كه‌سانه‌تان كه ظیهار له ئافرەتە‌كانی خۆیان ده‌كه‌ن و به دایكی خۆیانیانیان ده‌چوێنن، نابنه دایكیان، چونكه دایكانیان هه‌ر ئه‌وانه‌ن كه ئه‌مانیان لێبووه. (واته هه‌ر چه‌نده به‌و قسه‌یه حوكمی دایكیان وه‌رناگرن و وه‌كو دایكیان لێیان حه‌رام نابن)، بەڵام ئه‌مه قسه‌یه‌كی ناڕه‌واو خراپه‌و بوختان و درۆیه كه ده‌یكه‌ن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا خوای گه‌وره به‌رامبه‌ریان هه‌ر لێبوردەو لێخۆشبووه. (٢) ئه‌و كه‌سانه‌ی ظیهار له ئافرەتە‌كانی خۆیان ده‌كه‌ن و پاشان له قسه‌كه‌یان ده‌گه‌ڕێنه‌وه (په‌شیمان ده‌بنه‌وه له كردنی) بۆ ئه‌وه‌ی ئافرەتە‌كانیان لێ حه‌لاڵ بێته‌وه، ده‌بێت پێش ئه‌وه‌ی توخنیان بكه‌ونه‌وه كۆیله‌یه‌ك ئازاد بكه‌ن، (نابێت له‌گه‌ڵ ئافرەتە‌كه‌یدا بخه‌وێت هه‌تا كه‌فاره‌ته‌كه‌ی به ته‌واوی نه‌دات، كه‌فاره‌ته‌كه‌ش ئازادكردنی كۆیله‌یه‌كه) ئه‌مه راسپارده‌ی خوای گه‌وره‌یه‌و حوكمی بنبڕێتی له‌م مه‌سه‌له‌یه‌دا، بۆیه بۆتان روون ده‌كاته‌وه تا ئامۆژگاریی خوای گه‌وره وه‌رگرن، خوای گه‌وره شاره‌زای ئه‌و كارو كرده‌وانه‌تانه كه ده‌یكه‌ن. (٣) ئه‌گه‌ر كه‌سێك كه ظيهاری كردو كۆیله‌ی ده‌ست نه‌كه‌وت تا ئازادی بكات، یان نه‌یبوو بیكڕێت و ئازادی بكات، ده‌بێ دوومانگ له سه‌ریه‌ك به‌رۆژوو ببێت، پێش ئه‌وه‌ی پێكه‌وه بخه‌ونه‌وه (سه‌رجێی بكه‌نه‌وه) تادوو مانگه‌كه به رۆژوو نه‌بێت و ته‌واو نه‌بێت، بۆی نییه سه‌رجێی له‌گه‌ڵدا بكاته‌وه. ئه‌گه‌ر توانای رۆژووگرتنه‌كه‌ی نه‌بوو ده‌بێت ژه‌مه خۆراكی شه‌ست هه‌ژاری موسته‌حه‌ق بدات. ئه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی باوه‌ڕتان به‌خواو پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی به‌هێز بێت و به شه‌رعه‌كه‌یه‌وه پابه‌ند بن. ئه‌وه سنوری ئه‌حكامی دینه‌كه‌ی خوایه (مه‌یبه‌زێنن و پێوه‌ی پابه‌ند بن) كافره‌كانیش سزای سه‌ختیان دەبێت. (٤)
* * *
سکاڵاكه‌ی خاتوو خه‌وله خوا لێی رازی بێت
ئیمامی ئه‌حمه‌د ده‌فه‌رموێ: معاویه بۆی گێڕاینه‌وه: ئه‌عمه‌ش له ته‌میمی كوڕی سه‌له‌مەوه، ئه‌ویش له عوروه‌وه گێڕایه‌وه كه خاتووعائیشه خوا لێی رازی بێت فه‌رمووی: (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَسِعُ سَمْعُهُ الْأَصْوَاتَ، لَقَدْ جَاءَتِ الْمُجَادِلَةُ إِلَى النَّبِيِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ تُكَلِّمُهُ وَأَنَا فِي نَاحِيَةِ الْبَيْتِ مَا أَسْمَعُ مَا تَقُولَ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: (قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا)المجادلة/١ ئیبنوئه‌بوحاته‌م به هه‌مان سه‌نه‌ددا (ئه‌عمه‌ش له ته‌میمی كوڕی سه‌له‌فه و ئه‌ویش له عوره‌وه‌و ئه‌ویش له خاتووعائیشه‌وه كه پورێتی ده‌گێڕێته‌وه: كه خاتووعائیشه خوالێی رازی بێت فه‌رمووی: (تَبَارَكَ الَّذِي وَسِعَ سَمْعُهُ كُلَّ شَيْءٍ، إِنِّي لَأَسْمَعُ كَلَامَ خَوْلَةَ بِنْتِ ثَعْلَبَةَ، وَيَخْفَى عَلَيَّ بَعْضُهُ، وَهِيَ تَشْتَكِي زَوْجَهَا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، وَهِيَ تَقُولُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، أَكَلَ شَبَابِي، وَنَثَرْتُ لَهُ بَطْنِي، حَتَّى إِذَا كَبِرَتْ سِنِّي، وَانْقَطَعَ وَلَدِي ظَاهَرَ مِنِّي، اللَّهُمَّ إِنِّي أَشْكُو إِلَيْكَ، فَمَا بَرِحَتْ حَتَّى نَزَلَ جِبْرَائِيلُ بِهَؤُلَاءِ الْآيَاتِ: (قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ) واتە: خاتووعائیشه خوا لێی رازی بێت فه‌رمووی پاك و بێ خه‌وشی بۆ خوای گه‌وره كه هه‌موو چرپه‌یه‌ك ده‌بیستێ، من خۆم گوێم له هه‌ندێ قسه‌ی خه‌وله‌ی كچی ثەعلەبە بوو له هه‌ندێكی تریشی حاڵی نه‌ده‌بووم كه سکاڵای خۆی له مێرده‌كه‌ی لاى پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ده‌كرد، ده‌یووت: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، هه‌موو سه‌روه‌ت و سامانی خواردم و گه‌نجێتییه‌كه‌مم تێدا فه‌وتاند و سكم بۆ هه‌ڵڕشت (تا مندالێ زۆری لێم ببێت) ئیتر كه به ساڵدا چووم و نه‌زۆك كه‌وتم ظيهاری لێم كرد. خوایه سکاڵای خۆم دێنمه لای تۆ. ده‌فه‌رموێ: هێشتا له شوێنی خۆی هه‌ڵنه‌ستابوو كه جوبرەئیل عَلَيْهِ السَّلَام ئه‌و ئایه‌ته‌ی هێنایه خواره‌وه ( قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا).
* * *
سه‌یدنا عومه‌ر و خاتوو خه‌وله خوا لێیان رازی بێت
ئیبنوئەبوحاته‌م ده‌فه‌رموێ: باوكم بۆی گێڕاینه‌وه كه موسای كوڕی ئیسماعیل (ئەبوسه‌له‌مه) قسه‌ی بۆ كردین كه جه‌ریر (واته ئەبوحازم) فه‌رمووی: گوێم له ئەبویه‌زید بوو باسی ژنێكی ده‌كرد كه سه‌یدنا عومه‌ری كوڕی خه‌تتابی له سه‌ر ڕێ راگرت ناوی خه‌وله‌ی كچی ثه‌علەبه بوو.. سه‌یدنا عومه‌ر كۆمه‌ڵێك خه‌ڵكیشی له خزمه‌تدا بوون، سه‌یدنا عومه‌ر به‌رێزه‌وه بۆ ئافرەتە‌كه راوه‌ستاو لێی نزیك بۆوه و گوێچكه‌ی لێ نزیك كرده‌وه و هه‌ر دوو ده‌ستی خسته سه‌رشانی ئافرەتە‌كه‌و گوێی بۆ قسه‌كانی شل كردبوو... تا ته‌واو بوو، كه ئافرەتە‌كه رۆیشت ئینجا ئه‌م رۆیشت، كابرایه‌ك عه‌رزی كرد: ئه‌رێ ئه‌ی ئه‌میری موسوڵمانان پیاوماقوڵانی قوڕه‌یشت له به‌ر خاتری ئه‌م ئافرەتە پیرە راگرت! فه‌رمووی: هه‌ی داماو! چما نازانی ئه‌مه كێیه؟ عه‌رزی كرد: نه‌خێر، فه‌رمووی: ئه‌مه ئه‌و ئافرەتە‌یه كه خوای گه‌وره له پشت حه‌وت چینی ئاسمانه‌كانه‌وه سکاڵای بیست.. ئه‌مه خه‌وله‌ی كچی ثەعلەبە‌یه.. به‌خوا قه‌سه‌م ئه‌گه‌ر تا شه‌و لێره‌دا رایگرتمایه بۆی ده‌وه‌ستام، مه‌گه‌ر خۆی بڕۆیشتایه.. هه‌ر ده‌وه‌ستام بۆی تا قسه‌كانی ده‌كردو ده‌ڕۆیشت، مه‌گه‌ر بۆ نوێژ به‌جێم بهێشتایه، ئه‌و كاته‌ش نوێژه‌كه‌م ده‌كردو ده‌هاتمه‌وه لای رادەوه‌ستام تا قسه‌ی ته‌واو ده‌بوو.
ئایه‌تی یه‌كه‌م
(قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا إِنَّ اللَّهَ
سَمِيعٌ بَصِيرٌ).
واتە: به ته‌ئكید خوای گه‌وره قسه‌ی ئه‌و ئافره‌ته‌ی بیست كه ووتوێژی له‌گه‌ڵدا ده‌كردیت و سکاڵای خۆی بۆ خوا ده‌برد، خوای گه‌وره گفتوگۆی نێوانتانی بیست، خوای گه‌وره بیسه‌رو بینه‌ره.(١)
وا ده‌زانم ماناكه‌یمان چه‌ند جار روون كرده‌وه و ئێستا رۆشنه، مه‌گه‌ر ئه‌وه بۆ بیرخستنه‌وه بهێنمه‌وه كه سه‌ید قوتب رحمه‌الله ده‌رباره‌ی روداوو ئایه‌ته‌كه ده‌فه‌رموێ: (ئه‌وه ئه‌و به‌سه‌رهاته‌یه كه خوای گه‌وره ووتووێژی ئه‌و ئافرەتە‌ی بیست كه له خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ری خوادا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ده‌یكرد. ئه‌وه ئه‌و به‌سه‌رهاته‌یه كه خوای كردگاری ئاسمانه‌كان و زه‌وی به گه‌وره‌یی و میهره‌بانی خۆی له پشت حه‌وت ته‌به‌قه‌ی ئاسمانه‌وه حوكمی خۆی تێدا نارده خواره‌وه، تا مافی ئافره‌ته‌كه نه‌فه‌وتێت و بیدریتێ.
تا خه‌یاڵ جه‌م وده‌روون هێمن و كیان ئۆقره‌گرتووانه ره‌فتار كاته‌وه. تاپشێویی ده‌روونیی خۆی و مێره‌كه‌ی سره‌وت بگرێت و چاره‌سه‌رێكی كێشه‌كه كه ده‌شێت هه‌زاران جاری تر دووباره بێته‌وه، بخاته به‌رده‌ستی موسوڵمانانی هه‌موو كات و شوێن و نه‌وه‌یه‌ك. سوره‌ته‌كه به‌م به‌سه‌رهاته ده‌ست پێده‌كات سوره‌تێكی قورئان! قورئانی په‌یامی نه‌مری خوای كردگارو خاوه‌ن په‌روه‌ردگار كه (وجود) له هه‌موو لایه‌كه‌وه هێدیانه له‌گه‌ڵ هه‌موو چرپه و خورپه‌یه‌كی ئه‌وان و ووشه‌یه‌كی ئایه‌ته‌كه‌دا سه‌رنج له گه‌وره‌یی و میهره‌بانی خوای گه‌وره ده‌دات به‌رامبه‌ر مرۆڤ. له مرۆڤیشدا، نوخبه موسوڵمانه‌كه‌ی ده‌وری پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، له ناو ئه‌وانیشدا ئافره‌تێك له‌و هه‌زاران ئافره‌تانه‌ی ئاسایی ده‌كه‌وتنه كێشه‌ی خێزانییه‌وه.. ئه‌م خوا گه‌وره و به‌دەسەڵاته‌ی كارگێریی هه‌موو ساتێكی ژیانی هه‌موو گیانله‌به‌ران و ته‌گبیریی سات و ئانی هه‌موو كائینات له ئاسمانه‌كان و زه‌وییدا ده‌كات و ئاگای له هه‌موانه، سکاڵای ئافره‌تێكی خاوه‌ن كێشه‌ش ده‌بیستێت و به‌ده‌نگیه‌وه ده‌چێت و چاره‌سه‌ره‌كه‌ی به پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی خۆیدا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ده‌داتی. سبحان الله.