.jpg)
ئایه‌تی حه‌وته‌م و هه‌شته‌م
(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مَا يَكُونُ مِن نَّجْوَى ثَلاثَةٍ إِلاَّ هُوَ رَابِعُهُمْ وَلا خَمْسَةٍ إِلاَّ هُوَ سَادِسُهُمْ وَلا أَدْنَى مِن ذَلِكَ وَلا أَكْثَرَ إِلاَّ هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ مَا كَانُوا ثُمَّ يُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ * أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوَى ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَيَتَنَاجَوْنَ بِالإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ وَإِذَا جَاؤُوكَ حَيَّوْكَ بِمَا لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللَّهُ وَيَقُولُونَ فِي أَنفُسِهِمْ لَوْلا يُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِمَا نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ يَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمَصِيرُ).
واتە: مه‌گه‌ر نازانیت كه خوای گه‌وره ده‌رباره‌ی هه‌رچی له ئاسمانه‌كان و زەو‌یدا هه‌ن ده‌زانێت چین و كێن، سێ كه‌س پێكه‌وه چرپه‌بكه‌ن ئاگای لێیانه چونكه چواره‌میان ئه‌وه، پێنج بن شه‌شه‌میان ئه‌وه، له‌وانه كه‌مترین یان زیاتر هه‌ر خوای گه‌وره‌یان وه‌لدایه، له‌هه‌ر كوێیه‌ك بن، پاشان كارو كرده‌وه‌كانیان له رۆژی قیامه‌تدا ده‌خاته‌وه به‌ر ده‌ست، خوای گه‌وره زانیاری ته‌واوی به هه‌موو شتێك هه‌یه. (٧) مه‌گه‌ر نابینیت ئه‌وانه‌ی رێی چرپه چرییان لێگیرابوو، كه‌چی هه‌رده‌كه‌ونه‌وه ئه‌و جۆره چرپه‌چرپه‌ی لێیان قه‌ده‌غه‌كرابوو! چرپه‌ی گوناح و تاوان و ده‌ستدرێژیی كردنه، چرپه‌ی یاخیبوونه له فه‌رمانی پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ .. كه دێشنه لات واسڵاوت لێناكه‌ن كه خوای گه‌وره فه‌رمانی به‌و سڵاوه داوه و خۆشی وا ده‌یكات كه (السلام علیك)ـه، له‌وان به‌جۆرێكی تر سڵاو ده‌كه‌ن (ده‌ڵێن:السام علیك: واته: مه‌رگت بگاتێ) له دڵی خۆشیاندا ده‌ڵێن تۆ بڵێیت: به‌م جۆره سڵاوه (دوعا لێكردنه‌ی) لای خوای گەورە گوناحبار ببین و خوای گه‌وره سزامان بدات له‌سه‌ریی؟! ئه‌وانه چاره‌نووسیان دۆزه‌خه، دۆزه‌خ له عه‌وه‌یان دێت، ئه‌وانه خراپترین چاره‌نووسیان ده‌بێت. (٨)
خوای گه‌وره دوای ئه‌وه‌ی چه‌ند جار له ئایه‌ته‌كانی پێشوودا جه‌ختی له‌سه‌ر زانینی خۆی كرده‌وه‌و نیشانییدا كه وه‌كو کە بیسه‌رو بینه‌ری هه‌موو شتێكه، ئاگای لە هه‌موو حاڵه‌ت و ره‌فتارێكیشه، لێره‌دا باس له‌چرپه ده‌كات. لە دواندنی به ئەسپایی.. چرپه‌ی خێرو چرپه‌چرپه (سرته‌سرت)ی پلان و پیلان و دووزمانی و ئاژاوه‌گێڕان.
ده‌فه‌رموێ: مه‌گه‌ر نازانێت كه خوای گه‌وره زانیاری به هه‌موو شتێك هه‌یه كه له ئاسمانه‌كاندان، هه‌روه‌ها هه‌موو شتێك كه له زه‌ویدایه (سه‌ر زه‌وی و توێژاڵ و ناخی) هه‌ر چرپه‌چرپێكیش له نێوان كه‌سانێكدا بكرێت، خوای گه‌وره پێی ده‌زانێت و تۆماری ده‌كات، خێر بێت یان شه‌ڕ. نهێنی و رازدركاندنی ئه‌سپایی وچرپەی سێكه‌س بێت هه‌ر ده‌زانێت و تۆماری ده‌كات، چونكه خوای گه‌وره به زانستی خۆی چواره‌میانه‌و وه‌لیاندایه. پێنج كه‌س بن خوای گه‌وره شه‌شه‌میانه‌و قسه‌كانیان ده‌بیستێت و هه‌واڵ ده‌داته پێغه‌مبه‌رانی سه‌لامی خوایان لێ بێت. له‌و ژماره ناوبراوانه كه‌متر بن یان زیاتر هه‌ر خوای گه‌وره‌یان وه‌لدایه. له هه‌ر كوێ بن، له هه‌ر كاتێكدا بن. هه‌ر كه‌سێك بن و له هه‌ر حاڵه‌تێكدابن. هه‌ر چه‌نده به ئه‌سپایی به گوێی یه‌كترییدا بچرپێنن خوای گه‌وره پێی ده‌زانێت و له‌سه‌ریان تۆمار ده‌كات، تا له رۆژی قیامه‌تدا بیخاته‌وه به‌رده‌ستیان. له كۆتایی ئایه‌تی حه‌وته‌میشدا جه‌ختكردنه‌وه‌یه‌كی تر له په‌یبردن و زانینی هه‌موو شتێك دەکاتەوەو باس له سیفه‌تی (علیم)ێتی خوای گه‌وره دەکاتەوە.، ده‌فه‌رموێ: (إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) خوای گه‌وره -به ته‌ئكید- په‌ی به هه‌ر هه‌موو شتێكی (وجود) ده‌بات و هه‌موو شتێكیش ده‌رباره‌یان ده‌زانێت. ئه‌مه‌یه مانای (صیغة المبالغة)ی (علیم) كه ناوی بكه‌ره‌كه‌ی (عالم)ـه.
- ناوی بكه‌ر (اسم فاعل) ده‌شێت یه‌كجار بێت، وه‌كو (السَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ) بەڵام ئه‌گه‌ر دزییه‌كه‌ی كرد به پیشه، بوو به پسپۆڕو زۆر شاره‌زای ئیتر ده‌بێته (صیغة المبالغة) كه له سه‌ر وه‌زنه‌كانی (فعیل، فعال، فعول . هتد) وه‌كو:
-عالم/علیم، قادر/قدیر، فاهم/فهیم.
-صابر/صبار، ساحر/سحار، سامع/سماع.
-صابر/صبور ، كاتم/كتوم، صادق/صدوق.
- ئیبنو كه‌ثیر رحمه‌الله ده‌فه‌رموێ: (زیاتر له زانایه‌ك كۆڕا (ئیجماع)ی عه‌قیده ناسان و زانایانی نه‌قڵ كردووه كه مه‌به‌ست له‌م وه‌لبوونه‌ی خوای گه‌وره (هُوَ مَعَهُمْ) وه‌لدا بوونه به زانیاری و زانینی خۆی پاشانیش خۆی (ئیبنو كه‌ثیر) ده‌فه‌رموێ: (و لا شك في ارادة ذلك) واته گومان له‌وه‌دا نییه كه مه‌به‌ست لێی ئه‌وه‌یه.
ئه‌م به مه‌زن و دژوارو هه‌ستیاردانانه‌ی چرپه‌كردن و په‌ی پێبردنی خوای گه‌وره‌و ئاگالێبوون و تۆمار كردن و هێنانه‌وه پێشه‌وه‌ی له قیامه‌تدا وه‌كو پێشه‌كی و ده‌روازه‌و رێڕه‌وی ناوه‌رۆكی ئایه‌تی دوانزەیە، كه ده‌فه‌رموێ:
(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوَى ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَيَتَنَاجَوْنَ بِالإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ وَإِذَا جَاؤُوكَ حَيَّوْكَ بِمَا لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللَّهُ وَيَقُولُونَ فِي أَنفُسِهِمْ لَوْلا يُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِمَا نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ يَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمَصِيرُ) (٨)مه‌گه‌ر نابینیت ئه‌وانه‌ی رێی چرپه چرییان لێگیرابوو، كه‌چی هه‌ر ده‌كه‌وتنه‌وه ئه‌و جۆره چرپه‌چرپه‌ی لێیان قه‌ده‌غه كرابوو! چرپه‌ی گوناح و تاوان و ده‌ستدرێژیی كردن، چرپه‌ی یاخیبوون له فه‌رمانی پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ.. كه دێشنه لات وا سڵاوت لێناكه‌ن كه خوای گه‌وره فه‌رمانی به‌و سڵاوه داوه كه (السلام علیك)ـه. بەڵام ئه‌وان به جۆرێكی تر سڵاو ده‌كه‌ن (ده‌ڵێن: السام علیك: واته: مه‌رگت بگاتێ) له دڵی خۆشیاندا ده‌ڵێن تۆ بڵێیت به‌م جۆره سڵاوه (دوعا لێكردنه‌ی) لای خوای گەورە گوناحبار ببین و خوای گه‌وره سزامان بدات له‌سه‌ریی؟! ئه‌وانه چاره‌نووسیان دۆزه‌خه، دۆزه‌خ له عه‌وه‌یان دێت، ئه‌وانه خراپترین چاره‌نووسیان ده‌بێت.
زۆر ئه‌هلی ته‌فسیر ده‌فه‌رموون ئه‌مه باسی جوله‌كه‌كانی مه‌دینه‌یه كه له‌سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌دینه‌دا فاكوفیك و چرپه‌چرپ و جرتوفرتیان له ناو خۆیان و له‌گه‌ڵ دوژمنه‌كانی ئیسلامدا زۆر بوو. ته‌نانه‌ت موسوڵمان هه‌بوو كه ده‌یبینن وا پێكه‌وه خه‌ریكی چرپه چرپن و له سه‌ر رێگاكانیاندا مۆڵ ده‌بن، له ترس و سڵكردنه‌وه‌یدا رێی خۆی ده‌گۆڕی. تا چه‌ندین جار ئه‌مه له چه‌ندین موسوڵمان دووباره بۆوه، ئیتر پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ هۆشداریی دانێ، كه ئه‌م ره‌فتاره گومانلێكراوه‌یان كۆتایی پێ بهێنن. بەڵام دیاره كه وازیان لێ نەهێناو هه‌ر به‌رده‌وام بوون له‌سه‌ریی. ئه‌وه‌ش داب ونه‌ریتێكی نه‌وه به‌نه‌وه‌ی جوله‌كه‌یه، كه دەسەڵاتدار نه‌بن، هه‌روه‌ها ره‌فتاری ترسنۆكی و فیتنەگێڕیی خه‌ڵكانی تریشه كه له‌به‌ر (حه‌یانه‌چوون) یان (سزانه‌دران) یان (فه‌زح نه‌بوون)ی قسه‌و قسه‌ڵۆكیان، یان بۆ (به‌ڕێكردنی ناحه‌قی) و چه‌واشه‌كاریی و چاوبه‌ستكردن له چرپه بۆ كراوان ئه‌م شێوازه ده‌گرنه به‌ر. دیاره ئه‌مه‌ش له‌و سه‌رده‌مه ناسكه‌ی سه‌ره‌تای دەسەڵاتی ئوممه‌تدا له مه‌دینه بووبووە دیارده‌یه‌كی دزێوو پشێویهێن. بۆیه ئایه‌ته‌كه‌ش به شێوازی پرسیاری نكووڵی لێكردن ده‌فه‌رموێ: مه‌گه‌ر ئه‌وانه نابینیت كه به‌رهه‌ڵستی چرپه چرپی پیلانگێڕیی و خراپه‌یان لێكرابوو، كه‌چی هه‌ر دێنه‌وه سه‌ریی و چرپه‌ی گوناح و تاوان و ده‌ستدرێژیی بۆ سه‌ر موسوڵمانان و دژایه‌تی پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ده‌كه‌ن، كه دێشنه لات سڵاوی وات لێناكه‌ن كه شێوازی خوای گه‌وره‌یه له پێغه‌مبه‌رەکەی صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، دێن وسڵاوه‌كه (كه السلام علیكم)ـه وسڵاوی خوای گه‌وره‌یه و سڵاوی پێغه‌مبه‌ران و پیاوچاكه‌نه‌و له قیامه‌تیشدا سڵاوی به‌هه‌شتیه‌وانانه، ئه‌مان ده‌یگۆڕن بۆ دوعای شه‌ڕخوازیی وده‌ڵێن (السَّامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ) واته: مه‌رگت بێته‌سه‌ر!
مه‌سرووق له خاتوو عائیشه‌وه خوا لێی رازی بێت ده‌گێڕێته‌وه: (جَاءَ نَاسٌ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى النَّبِيِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالُوا: السَّامُ عَلَيْكَ يَا أَبَا الْقَاسِمِ، فَقُلْتُ: السَّامُ عَلَيْكُمْ، وَفَعَلَ اللَّهُ بِكُمْ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : مَهْ يَا عَائِشَةُ، فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لا يُحِبُّ الْفُحْشَ وَلا التَّفَحُّشَ، فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، أَلَسْتَ تَرَى مَا يَقُولُونَ؟ قَالَ: أَلَسْتِ تَرَيْنَ أَرُدُّ عَلَيْهِمْ مَا يَقُولُونَ؟ أَقُولُ: وَعَلَيْكُمْ) وفي روایة (إِنَّهُ يُسْتَجَابُ لَنَا فِيهِمْ، وَلا يُسْتَجَابُ لَهُمْ فِينَا) واتە: چه‌ند كه‌سێك له جولەکە‌كان هاتنه خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ و له جێی سڵاو ووتیان: مه‌رگت له‌سه‌ر بێت باوكی قاسم (أبولقاسم: كونیه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوایه صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) ریوایه‌ته‌كه ده‌فه‌رموێ: عائیشه، خوا رازی لێی بیت فه‌رمووی مه‌رگ و زه‌م و له‌عنه‌تی خوا له ئێوه بێت. پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فه‌رمووی هۆ عائیشه، خوای گه‌وره جنێودان و جنێوده‌رێتی پێناخۆشه، خاتووعائیشه خوالێی رازی بێت ده‌فه‌رموێ: عه‌رزم كرد مه‌گه‌ر نه‌تبیست ووتیان السَّامُ عَلَيْكَ؟ پێغه‌مبه‌ر خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فه‌رموی: دوعای ئێمه له‌وان گیرا ده‌بێت، دوعای ئه‌وان له ئێمه گیرا نابێت.
سه‌رباری ئه‌م بێ ئه‌ده‌بیه یان گه‌لۆریی و نه‌فامێتی، یان گوێنه‌دان به داب ونه‌ریت، زۆر چاوقایمانه، زۆر بێ ئابڕووانه ده‌ڵێن: تۆ بڵێیت خوای گه‌وره له‌سه‌ر ئه‌م جۆره سڵاوكردنه‌مان لێی سزامان بدات؟! له به‌دجنسی خۆیانه‌وه‌و له‌عه‌قیده باتڵه‌كه‌یانه‌وه (كه گوایه جولەکە گه‌لی هه‌ڵبژارده‌ی خوا -شعب الله المتخار-ن) له‌و باوه‌ڕه‌دا نین كه ئه‌مه‌یان به گوناح له‌سه‌ر بنوسرێت! ره‌نگه چاوه‌ڕوانی پاداشتیش بووبن! وه‌كو شیعه‌ی كه‌لـله‌پووت كه جنێودانیان به سه‌یدنا ئه‌بوبه‌كر و سەیدنا عومه‌رو سەیدنا عوسمان و باقی ده مژده دراوه‌كه‌و خالیدی كوڕی وه‌لیدو خاتوو عائیشه‌و خاتووحه‌فصه خوالێ یان رازی بێت، یان بە هه‌موو یاوه‌رانیان، جگه له حه‌وت یان نۆیان، كردۆته دوعاو چاوه‌ڕوانی پاداشتیش ده‌كه‌ن له‌سه‌ریی.. اخزاهم الله.
بەڵام خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: دۆزه‌خیان به‌سه، هه‌ر ده‌چنه ناوی و نیشته‌جێبوونی زه‌لیلانه‌و سزاو ئه‌شكه‌نجه‌ی دۆزه‌خ ده‌بێته چاره‌نووسیان. خوالاماندا.
- خوای په‌روه‌ردگار هزرو هۆش، هه‌ست و دڵ، سه‌رنج و بیركردنه‌وه به‌ره‌و زانستی بێ سنوری خۆی راده‌كێشێت. به‌ره‌و زانینی هه‌رچی له ئاسمانه‌كان و زه‌ویدایه، به دیارو نادیارییه‌وه، زانراوو نه‌زانراویه‌وه، به گه‌وره بچووكییه‌وه، ئه‌وی له‌سه‌ر زه‌وی و بن زه‌وییه، ئه‌وی له گه‌ردوونی به‌رفراواندایه، ئه‌وی له‌بزاوتدایه و ئه‌وی ئۆقره‌ی گرتووه!! له‌م جیهانه به‌رفراوانه‌وه هزرو دڵ وهۆش سه‌رنج راده‌كێشێته‌وه بۆ سیفەتەکانی خۆی. بۆ بیستن و زانین و تۆماركردنی چرپه‌و سرته‌و دواندنی ئه‌سپایی.. بۆ زانینی مه‌به‌ستی دڵ ونیازی خراپه‌كاریی. كه له سه‌ریان تۆمار ده‌كات و دوایی له قیامه‌تدا ده‌یخاته‌وه پێش چاویان. ئه‌وان بیریان چۆته‌وه، بەڵام خوای گه‌وره هه‌ژماری كردووه. یه‌ك یه‌ك ده‌یخاته‌وه به‌رده‌ستیان.
- دڵی زیندووی خواناس گه‌وره‌یی و مه‌زنیی خوای گه‌وره هه‌ست پێ ده‌كات و هۆشدارییه‌كی هۆشیارانه‌ی لا ده‌بێته چاودێری زاتیی. كه خوای گه‌وره له هه‌موو كات و شوێنێكدا، له هه‌موو حاڵه‌ت و ره‌فتارێكدا وا وەل ئه‌م موسوڵمانه‌دا! ده‌یبینێت، له‌گه‌ڵ كێشه‌كانیدایه‌و چاره‌سه‌ری ده‌داتێ، ئاگای له چرپه‌و هه‌ست و نه‌ستێتی. ئەم له‌گه‌ڵ دووكه‌سدا بێت خوای گه‌وره سێیەمیانە، له‌گه‌ڵ كه‌مترو زیاتر بێت خوای گەورە وه‌لیاندایه.. دڵ و هزرو هۆشی خواناسیی ته‌قواكار ئەم وەلداب وونە به جۆرێكی تر وه‌رده‌گرێت، دڵی راده‌چه‌نێ، گیانی ده‌له‌رزێ، دەبێتە چاودێری به ئاگای ره‌فتاری خۆی. هه‌موو موسوڵمانێك باوه‌ڕی وایه و ده‌ڵێ خوای به‌ئاگا ئاگای لێمه، ده‌مبینێت. بەڵام دینداری سه‌ر ڕاست ئه‌م زانینه‌ی هه‌ر وه‌كو مه‌عریفه‌یه‌كی ناو ناخی خۆی لا نه‌چه‌سپیووه، كه عه‌قیده‌كه‌یه‌تی، به‌ڵكو وه‌كو هه‌ستێكی ته‌قواكاریی زیندوو ئاڕاسته‌ی ده‌كات.. ئه‌مه ئه‌و هه‌سته‌یە کە ئەم دیدو تێڕوانینە عەقائیدییە له دڵ و هزروهۆشدا دروستی ده‌كات: (هُوَ مَعَهُمْ أیْنَ مَا كَانُوا).
- هه‌ر ئه‌وه‌نده نییه كه وه‌لیاندایه‌و چرپه‌و رازو نیازی په‌نهانیان ده‌بیستێت و تۆماری ده‌كات، به‌ڵكو له رۆژی قیامه‌تدا پێیان راده‌گه‌ێنێته‌وه!! سبحان الله.. ئه‌مه‌ش عه‌قیده‌و قه‌ناعه‌تی دڵ و خولیای هزرو به ئاگایی هه‌ست و هۆش له ناخدا ده‌یكات به چاودێری خۆیی (الرقابة الذاتیة) كه له هه‌موو ره‌فتارو حاڵه‌ت، له هه‌موو كات و شوێنێكدا حزووری هه‌یه.
- (إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ).
ئاوا ئه‌م حه‌قیقه‌ته، ئه‌م سیقه‌ته زاتییه‌ی خوای گه‌وره، زانینی هه‌موو شتێك، هه‌موو زانینێکی شتەکان، به جۆره‌ها شێوازی نیشاندان له ناخی موسوڵماندا ده‌ڕوێنێت و قه‌ناعه‌تی ته‌واوی پێده‌كات كه خوای گەورەی خاوه‌ن زانینی ره‌هاو بێ سنوور -کە ئاگاداری هه‌ر هه‌مووشتێكه- شایانی په‌رستنه. ته‌نها ئه‌و شایانی په‌رستنه. په‌رستنیش به‌و شێوه‌یه‌ی كه لایه‌قی خوایه‌تییه‌تی، ئه‌وه‌ش هه‌ر ئه‌و جۆرو شێوه خواپه‌رستیانه‌ن كه پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ روونی كردوونەتەوە.
ئایه‌ته‌کە ئاماژه‌ی ئه‌وه‌ی تێدایه كه پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ شێوازی ئامۆژگاریی هێدیانه‌ی له سه‌ره‌تاوه گرتۆته به‌رو داوای له جوله‌كه‌و دووڕووه‌كان كردووه كه به دینی خواوه پابه‌ندبن و داب ونه‌ریت ره‌چاوكه‌ن و واز له‌و شێوازی به‌رهه‌ڵه‌ستكاریی و لاقرتێ و گاڵته‌كردنه به ئیسلام و موسوڵمانان بهێنن. دیاره كه ئه‌مه‌ش له سه‌ره‌تای قۆناغی مه‌دینه‌دایه كه هێشتا دەسەڵاتدارێتی ئیسلامی مابووی قایم ببێت و كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی مه‌دینه‌ش مابووی له خواناسیی و خواپه‌رستی و پیاوچاكییدا قاڵ و قووڵ ببێتەوه. بۆیه ئه‌وانه به جورئه‌ته‌وه ئه‌و شێوازه‌ی سڵاوی خواوویستیان (السلام علیكم) به‌و شێوه راشكاوه، گۆڕیووه بۆ (السام علیكم).
هه‌ر ئایه‌ته‌كه دوای باسی ئەم به‌رهه‌ڵستیكردنی چپه‌چپ و پیلانگێرییەیان كه هه‌ردوولایان (جوله‌كه‌و دووڕووه‌كان) پێكه‌وه ده‌یانكرد. یان هه‌ر دوولایان و تیره‌و هۆزه دوژمنه‌كانی ئیسلام دەیانکرد ، دەچێتە سەر باسیێکی تر کە چوونه قۆناغی سه‌رپێچی كردنیانە له فه‌رمانی خوای گه‌وره‌و پیلاندانانیانە له دژی نوخبه ئیسلامییه پێشڕه‌وه‌كه‌و بانگه‌وازو كۆمه‌ڵكارییه‌كه‌ی.
هه‌ر له ئاماژه‌ی ئایه‌ته‌كه‌وه دیاره كه خوای گه‌وره ناوه‌رۆكی چرپەچرپ و پیلان وسه‌رپێچیه‌كانیانی به پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ راده‌گه‌یاند، به‌مه‌ش ئه‌وه‌نده‌ی تر (مه‌عییه‌تی خۆی)ی بۆ موسوڵمانان ده‌سه‌لماندو بێ خه‌می ده‌كردنه‌وه ـكه خوای -كارگێڕیی (وجود) و هه‌رچی هه‌یه‌و تێیدایه‌تی-وەک کە بێ ئاگایی ناكات له حاڵه‌تی کۆمەڵا‌یەتی ئافره‌تێكی موسوڵماندا، ئاگای لە چرپە چرپ و فاكوفیكی دوژمنانیانەو حه‌تمه‌ن نه‌خشه نهێنییه‌كانی ئه‌مانیش (جولەکە‌و دووڕووه‌كان) هه‌ر وه‌كو نه‌خشه نهێنیه‌كانی قوڕه‌یش بۆ پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ و یاوه‌رانی كه‌شف ده‌كات.. هه‌ڕه‌شه‌ی سزای سه‌ختی سه‌رشۆریی دنیاو چاوشۆڕیی قیامه‌ت و به‌زینی هه‌ر دوولاشیان رادەگەێنێت کە حەتمەن سزای جه‌سته‌یی و ده‌روونیی هه‌ردوولایان دەدات. چونكه ئه‌وان كه ئاوا سڵاوی خوایی ده‌گۆڕن و سه‌رباری ئه‌مه‌ش گێلانه وا ده‌زانن كه سزا نادرێن له‌سه‌ریی! حەتمەن سزا دەدرێن لەسەریی.. جولەکەکان ده‌یانووت ئه‌گه‌ر محمـد صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ نێرراوی خوای گه‌وره بێت حه‌تمه‌ن خوای گه‌وره له‌سه‌ری ده‌كاته‌وه‌و له‌وانه‌یه سزایه‌ك تووشی ئێمه‌ش بكات. بۆیه خوای گه‌وره دەربارەی خۆیان و پێڕو شوێنكه‌وتووه‌كانیان ده‌فه‌رموێ: دۆزه‌خیان به‌سه. دۆزه‌خ له عه‌وه‌یان دێت و سزای سه‌رشۆڕانەی قیامه‌تیان سزایەکی دادوەرانەو هه‌قیانه‌تە کە پڕاو پڕی هه‌ڵوێسته‌كانی دنیایانه.
دوای ئه‌مه خوای گه‌وره دێته سه‌ر ئاڕاسته‌ی موسوڵمانان و چرپه‌و قسه‌ی تاییه‌تی نێوان ئه‌مانیش رێك ده‌خات، ئاڕاسته‌یان ده‌كات كه رازونیازیان كه به ئه‌سپایی بۆ یه‌كتر ده‌رده‌بڕن، ده‌بێت چۆن بێت، تا وه‌كو چرپه‌چرپی جوله‌كه‌و دیانه‌كان نه‌بێت و نه‌كه‌وێته خانه‌ی تاوان و گوناح و سه‌رپێچی فه‌رمانی پێغه‌مبه‌ری خواوه صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. ئاوا له دوو ئایه‌تی دواتردا ئه‌م چرپه‌و ئه‌سپایی دووانه به ته‌قواوه په‌یوه‌ست ده‌كاتەوە.
لاباسێک لەسەر مەعییەت (وەلداب وون)ی خوای گەورە
خوای گەورە لە سوورەتی حەدید/ئایەتی چواردا دەفەرموێ: (وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنْتُمْ) لێرەشدا: المجادلة/ئایەتی حەوت دەفەرموێ: (مَا يَكُونُ مِنْ نَجْوَى ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلَا أَدْنَى مِنْ ذَلِكَ وَلَا أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ مَا كَانُوا) واتە خوای گەورە وەلتاندایە.[1]
ئیبنوعەبدولبەڕ رەحمەتی خوای لێبێت کۆڕا (ئیجماع)ی یاوەران و تابیعینی نەقڵ کردووە کە فەرموویانە: (خوای گەورە لەسەر عەرشەو زانینەکەی لە هەموو شوێنێکە).[2]
گەورە زانایانی لیژنەی بەردەوامی ووڵاتی حەرەمین بۆ رێنمایی و بانگەوازو فەتوادان فەرموویانە: (کە خوای گەورە دەفەرموێ : (وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنْتُمْ) ماناکەی لای ئەهلی سوننەت و جەماعەت ئەوەیە کە خوای گەورە بە زانستی خۆی وەلیاندایەو ئاگای لە حاڵەتەکانیان هەیە).[3]
ئەمە تەئویلکردنی ئایەتەکە نییە وەکو کە لایەنگرانی ئایەتەکانی سیفات دەفەرموون: کە لادانی ووشەکەیە لە مانا دیارەکەی. بەڵکو ئەو مانایەیە کە لە لەفزەکە دەفامرێتەوە.
ئیمامی ئیبنوتەیمیە رەحمەتی خوای لێبێت دەفەرموێ: (خوای گەورە بە باسی زانست دەستی پێکردووەو هەر بە باسی زانست کۆتایی پێ هێناوە. بۆیە ئیبنوعەبباس خوا لێیان رازی بێت هەروەها ضەححاک و سوفیانی ثەوریی و ئیمامی ئەحمەد فەرموویانە: (هو معهم بعلمە. واتە: بە زانستی خۆی وەلیاندایە).[4]
هەروەها دەفەرموێ: ( مانای (وَهُوَ مَعَكُمْ: وەلتاندایە) ئەوە نییە کە لە ناو خەڵکەکەدایەو تێکەڵاویانە. زمانەوانی رێ بەم ماناکردنە نادات، جگە لەوەی ئەمە پێچەوانەی ئەو یەک دەنگیەیە کە پێشینانی ئوممەتەکەی لەسەر بووەو پێچەوانەی ئەو سرووشتەشە کە خوای گەورە خەڵکی بە پێی ئەو خەلق کردووە. خۆ مانگ (هەیڤ) نیشانەیەکە لە نیشانەکانی خوای گەورە، یەکێکە لە مەخلووقە گچکەکانی، بە ئاسمانەوەیەوە لەگەڵ موسافیرو نیشتەجێدایە لە هەر کوێ بن.. خوای گەورە لەسەر عەرشە. چاودێرە بەسەر هەموو مەخلووقاتەکانیەوە، توانای بەسەر هەموویاندا هەیە، ئاگای لە هەمووانە. هەروەها ماناکانی تری پەروەردگارێتیەکەی دەیانگرێتەوە.. هەموو ئەم بابەتانەی کە خوای گەورە بۆی باس کردووین کە لەسەر عەرشەو وەلیشماندایە حەقەو لە حەقیقەتیشیاندا وان. تێگەیشتن لێیان پێویستی بە لادان و تەحریف کردنیان نییە، بەڵام پێویستیشە لە گومانی درۆ بپارێزرێن).[5]
مەبەستی لە گومانی درۆ ئەوەیە کە کەسێک وا بزانێت کە زاهیری دەقەکە سیفەتی خوای گەورە بە سیفەتی مەخلووق دەشوبهێنێت، یان زاهیرەکەی نوقسانییەکی خوای گەورەی لێ دەفامرێتەوە، یان شتێکی تری هاوشێوە کە لایەقی بێ وێنەیی خوای گەورە نەبێت.
هەبوونی ئەم گومانە درۆیینەیە کە وای کردووە هەندێک کەس بکەونە تەئویل کردنی سیفەتەکان.
ئیبنو عوثێمین رەحمەتی خوای لێبێت دەفەرموێ: ( گومانی تێدا نییە کە سەلەف مەعییەتی خوای گەورەیان لە هەر دوو ئایەتەکەدا بە وەلداب وونی بە زانین لێکداوەتەوە. هەندێک لە زانایان فەرموویانە کە ئەوە کۆڕا (ئیجماع)ی لەسەر بووە. ئەوان بەو ماناکردنەیان تەئویلیان نەکردووە وەکو کە ئەهلی پەک خستن (تعطیل) تەئویلیان کردووە، ماناکەشیان لە مانا دیارەکەیەوە بۆ شتێکی تر نەگۆڕیوە. ئەمە لە سێ لاوەیە:
یەکەم: خوای گەورە لە سوورەتی موجادەلەدا باسی وەلداب وونەکەی لە نێوان باسی دوو زانستدا هێناوەتەوە: ئایەتی : (أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ) کە لە کۆتاییدا دەفەرموێ: (إنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ) ئەوە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی کە دەخوازێت هەواڵیان بداتێ تا بزانن کە خوای گەورە هیچ شتێک و هیچ حاڵەتێکیانی لا شاراوە نابێت.
دووەم: لە سوورەتی حەدیددا دوای ئەوەی باسی ئەوە دەکات کە لەسەر عەرشی خۆیەتی: (هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ) وەلماندایە: (وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنْتُمْ). ئەمەش بەڵگەیە کە مەبەستەکە ئەوەیە کە بە زانین و دیتن وەلدایە، نەک بە زاتی خۆی و لە هەموو جێیەک. ئەگەر ئەم لێکدانەوەیە نەبێت سەرەتاو کۆتای ئایەتەکە پێچەوانەی یەکتریی دەبوون.
سێیەم: زانین لە وەلداب ووندایە، بۆیە ماناکە وا لەگەڵ لەفزەکەدا. وشەکە (لەفزەکە) لە سێ لاوە ئەو مانایە دەبەخشێت: واتای جووت بوونی وشەو ماناکەی، واتای مانای ناواخنی، واتای پابەندبوون.. بۆیە دەتوانین بڵێین کە خوای گەورە وەلماندایە بە زانینی خۆی بە بیستن و بە بینین، بە دەسەڵات و ئاڕاستەکردن، و بە هەموو ماناکای تری پەروەردگارێتی (الربوبیة)ی خۆی. هەر وەکو کە بە سەیدنا موساو هاروونی علیهما السلام فەرموو : (إِنَّنِي مَعَكُمَا أَسْمَعُ وَأَرَى) لێرەشدا لە سوورەتی حەدیدیشدا فەرمووی: (وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنْتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ).
مادام زانین هاوڕێی وەلداب وونە، دەشێت وەلداب وونەکە بە زانین لێکبدەینەوە).[6]
هەر لەو بەرگەدا پێشتر دەفەرموێ: ( وەلداب وون حەتمێتی تێکەڵاو بوون ناخوازێت، لە هەر شوێنەو بە پێی واتای مەبەست لێک دەدرێتەوە. بۆیە کە دەوترێت:
- سقاني لبنا معە ماء. مانای تێکەڵاویی و پێکەوەبوونە.
یان صلیت مع الجماعة. مانای بەشداربوونە لە شوێن و کردارەکە.
یان فلان معە زوجتە. مانای هاوڕێیەتییە.
ئەگەر ئەمە روون بۆوە کە مانای وشەی وەلداب وون بە پێی بۆ ئیزافە کراوەکەی دەگۆڕێت، دەبێ ئەوەش روون بێت کە ئەمە بۆ مرۆڤە، کە مەخلووقە، ئەمما وەلداب وونی خوای گەورە بە تەئکید لە وەلداب وونی مەخلووق جیاوازە کە تێکەڵ یەکتریی دەبن و دەبنە هاوڕێ و بەشداری یەکتریی لە جێ و کارو رەفتاریاندا. ئەمە بۆ خوای گەورە شیاو نییە، چونکە ئەوە زانراوو ئاشکراو رۆشنە کە خوای گەورە بە زات وەل مەخلووقدا نیەو لە باڵایە. لەمەوە روون دەبێتەوە کە خوای گەورە لە سەر عەرشە کە لەسەروو ئاسمانەکانەوەیە، بەڵام بە زانینی، بە توانینی، بە دەسەڵاتی، بە بیستنی، بە بینینی، بە ئاڕاستەکردنی، بە هەموو سیفەتێکی پەروەردگارێتیەکەی وەلماندایە.
ئەگەر کەسێک ئەم وەلداب وونەی بە زانین ماناکرد مانای ئەوە نییە کە سیفەتەکەی تەئویل کردووە. مەگەر لای کەسێک کە مانای وەلداب وون بەوە بزانێت کە هەر بەشداربوونە لە جێگاو رەفتار یان تێکەڵاو بوون و هاوڕی بوونە. ئەوەشمان روون کردەوە کە لە زەرووراتی مانای وەلداب وون نین). [7]
ئاوا دەردەکەوێت کە سەلەف ئایەتەکەیان بە پێچەوانەی مانای زاهیری وشەکە نەکردووە. ئیبنوعەبباس خوا لێیان رازی بێت کە فەرمووی: (هُوَ عَلَى الْعَرْشِ وَعَلِمَهُ مَعَهُمُ) واتە: خوای گەورە لەسەر عەرشەو زانینەکەی وەلیاندایە، تەئویلی نەکردووە، وەکو هەندێک لە زانایانی خەلەف لە پێناسەی تەئویلدا بۆ خۆیانیان کردووە بە بەڵگەی تەئویل..[8]
* * *
[1] عادەتەن لە نووسینەکانمدا بۆ خوای گەورە نانوسم لەگەڵدایە، چونکە لەگەڵدا بوون مانای تریشی هەیە. دەنووسم وەلدا بوون کە هەمان مانای هەیە. زۆرینەی خەڵکی گەرمیان بەکاری دەهێنن.
[2] التمهید ٧/ ١٣٨ هەروەها بڕوانە: ئیمامی ئیبنوتەیمیە: مجموع الفتاوی (٣/٢٣٦ و ٥/٤٩٥).
[3] فتاوى اللجنة الدائمة (٣/ ٢١٨). هەروەها بڕوانە: تەفسیری ئیبنوکەثیر (٤/ ٦١٥)و تەفسیری (السعدي/ل ٨٣٨).
[4] مجموع الفتاوی (١١/٢٤٩).
[5] مجموع الفتاوی (٤/١٤٢).
[6] مجموع فتاوى و رسائل العثيمين (١/ ٢٤٧-٢٥).
[7] مجموع فتاوى ورسائل العثيمين (١/ ١١٨).
[8] بۆ زیاتر شارەزابوون دەکرێت سەیری مجموع الفتاوی ی ئیمامی ئیبنوتەیمیە بکرێت لە (ب٥/ل٤٩٥).